نگاه ایران/ حسین آب برین در بین قیام های تاریخ معاصر ، "نهضت جنگل" با وسعت و درگیری زیاد با استبداد و استعمار ، طولانی ترین آن هاست این قیام  از 1294 خورشیدی شروع و تا سال 1300 خورشیدی یعنی با شهادت میرزا کوچک خان به پایان رسید .البته پس از شهادت میرزا کوچک مقاومت های پراکنده ای از سوی جنگلی ها صورت گرفت لیکن تأثیرگذاری آن اندک بود. نهضت جنگل را می توان به دو مرحله کلی تقسیم بندی کرد:

• مبارزه اصلاح گونه با حکومت قاجار ( از سال 1294 خورشیدی تا سال 1298 خورشیدی)
• تشکیل حکومت جمهوری شورای / شوروی/ سویتی ایران ( از سال 1298 خورشیدی تا 1300 خورشیدی)

در مرحله نخست که حدود پنج سال به طول انجامید جنگل با فراز و نشیب بسیاری همراه بود در این دوره که میرزا ابتداعا با دهقانان مبارزه خود را آغاز کرده بود بیشترین درگیری جنگلی ها با خوانین و بزرگ مالکان شهرهای مختلف گیلان بود پس از چندی که آوازه جنگلی ها در کل کشور پیچید جنگ های بسیاری با روس های ترازی و انگلیسی ها درگرفت در این جنگ ها که عموماً به صورت مبازره چریکی بود هدف کلی مبارزات اصلاح حکومت قاجار بود و اگر دولت صالحی روی کار می آمد از سوی جنگلی ها موردحمایت قرار می گرفت  نهضت جنگل که ریشه دهقانی داشت مبارزه طبقات محروم و روشنفکر علیه ساختارهای قدرت در ایران محسوب می شد این قیام در امتداد مبارزات مشروطه خواهی مردم ایران محسوب می شد تأکید سران این نهضت اصیل و ریشه دار بر ایرانیت و اسلامیت بود . جنگ های مهم این دوره که با شکل گیری نهضت جنگل همراه بود عبارت اند از جنگ داو سار ، جنگ کسما ، جنگ ماکلوان ، جنگ ماسوله ، جنگ منجیل و جنگ تنکابن و غیره اتفاقات مهم این دوره تسلیم شدن حاج احمد کسمائی ، دکتر حشمت و انعقاد معاهده جنگل و انگلیس بود این دوره با رجعت مجدد میرزا کوچک از تنکابن به جنگل های  فومنات به اتمام رسید . ما در اینجا از بازگویی جزئیات این دوره خودداری می کنیم و از مخاطبان محترم می خواهیم به منابع موجود مراجعه کنند . مرحله دوم نهضت جنگل که همراه بود با همکاری این نهضت با حزب کمونیست ایران. این دوره پرحاشیه که تحلیل های بسیاری به آن زده اند و بسیاری همکاری و توافق میرزا کوچک را با حزب کمونیست ایران و حکومت تازه تأسیس روسیه خرده گرفته اند . این دوره با پیروزی انقلاب اکتبر 1917 روسیه مصادف بود انقلابی های روسیه ( بلشویک ها ) که توانسته بودند دشمن اصلی جنگلی ها یعنی روس های ترازی را سرنگون کنند و ازآنجایی که هم جنگلی ها و هم بلشویک ها دشمن مشترکی به نام انگلیسی ها داشتند این موضوع به صورت طبیعی قلوب آن ها را با یکدیگر نزدیک تر کرد پس از انقلاب اکتبر 1917 میلادی و واژگون شدن بنیان رژیم ترازی روس لنین در صدر شورای کمیسرهای ملی در بیانیه اکتبر 1917 بعد از اشاره به مسئله ایران چنین گفت حکومت شوروی برای دول ضعیف که مورد تجاوز کشورهای توسعه طلب قرارگرفته اند به شرط اخراج لشکرهای زورگو حق انتخاب آزادانه طرز حکومت و مسائل داخلی را قائل است و دراین باره امکانات لازم را برای دول ضعیف فراهم خواهد ساخت و نیز در بیانیه دیگری اعلام داشت که عهدنامه سری راجع به تقسیم ایران محو و پاره شده و واجد کمترین ارزش نیست و همین که عملیات جنگی پایان یافت و قشون روس خاک ایران را ترک گفت تعیین مقدرات ایران دست ایرانی محول خواهد گردید . از سویی دیگر با توجه به اینکه حکومت تزار در روسیه یک حکومت بورژوایی و مورد تأکید انگلیسی ها بود این مسئله جنگلی ها را وا می داشت از انقلاب بلشویکی روسیه حمایت کنند چون جنگلی ها و در رأس آن ها میرزا کوچک موضع سختی نسبت به انگلیسی ها داشتند انگلیسی ها نیز از هیچ کوششی که به انقلاب بلشویکی روسیه ضربه بزند فروگذار نبودند به طور مثال آن ها برای درهم شکستن انقلاب سرخ به دریاسالار کلچاک که در سیبری با بلشویک ها می جنگید کمک فراوان می کردند از طرفی برای ژنرال ضدانقلاب بودنیچ که در کرانه های بالتیک قوا مهمی در اختیار داشت و پطروگراد را تهدید می نمود پول و اسلحه می فرستادند از سوی دیگر فرمانده مخالف انقلاب روسیه ، دنیکین نام داشت که از طرف انگلیسی ها کمک های مهمی دریافت می نمود (سردار جنگل – ابراهیم فخرایی – صفحه 137) مدح و تحسین از دولت جوان شوروی و شخص لنین در ادبیات سیاسی مترقی این دوره جای بزرگی دارد در تهران و شهرهای بزرگ ایران گروه های کوچکی از روشنفکران علاقه مندی خود را به همکاری و معاضدت با دولت شوروی و شروع فعالیت برای تکرار انقلاب اکتبر در ایران نه فقط در نشریات بلکه با اقدام به تشکیل سازمان های سیاسی نیز نشان می دادند . (اولین جمهوری شورایی ایران – شاپور رواسانی  صفحات 145و 146 ) افکار آن روز ایرانیان در اثر مظالم انگلیسی و وثوق الدوله و قرارداد ایران و انگلیس (قرارداد 1919) کاملاً مساعد با بلشویک ها بود و ایرانیان مقید در این حال حکومت سادیت را مظهر عدل و برابری و ناجی ملل ضعیفه می دانستند چنانچه از ورود آن ها (ارتش سرخ شوروی در مورخه 28/2/1299 خورشیدی وارد خاک ایران و شهر ساحلی بندر انزلی شد  ح – آ ) به انزلی دو سه روزی نگذشت که اشخاص مختلفی به سمت نمایندگی مؤسسات و احزاب مختلفه از طهران و سایر بلاد برای تبریک و طلب مساعدت از آن ها به انزلی آمدند زعمای احرار طهران متوالیا به میرزا کوچک تأکید می کردند که الحاق با بلشویک ها مقتضی و مساعد به منافع طبقات ( ضد قرارداد ) است در اثر این تزریقات و انتظارات مجاهدین جنگل که از حق کشی دولت به جان آمده بودند و به علاوه برای جلوگیری از تعدیات و خرابی هایی که ممکن بود از قشون سرخ به ایران وارد شود میرزا کوچک دعوت بلشویک ها را پذیرفت و برای (مذاکره با بلشویک ها ح – آ ) به انزلی رفت . ابتدا به میرزا کوچک قبول حکومت ایران را با طرز رژیم بلشوکی پیشنهاد کردند ولی این پیشنهاد موردقبول ( میرزا کوچک ح – آ ) واقع نگردید بعداً در نظر گرفتند حکومت مختلفی از عدالتی ها ( این حزب ، حزبی بود سوسیال دموکرات که ریشه آن ها به اجتماعیون عامیون برمی گردد که در سال 1293 خورشیدی توسط عده ای از مجاهدین مشروطه خواه ایران تأسیس شد افراد این حزب بعدها  در سال 1296 خورشیدی در باکو حزب عدالت را توسط کارگران ایرانی صنعت نفت باکو به وجود آوردند ح -آ)و جنگلی ها تأسیس شود باز میرزا کوچک اظهار داشت که چون اعضای کمیته عدالت سال ها از ایران دور و به اخلاق محیط  آشنا نیستند باید زمام امور دست کسانی باشد که از روحیات جامعه باخبر و آگاه باشند پس از مباحثات طولانی در تاریخ 2/3/1299 خورشیدی مقررات ذیل با عدم رضایت و اعتراضات فرقه عدالت تصویب گردید. 1- عدم اجرای اصول کمونیزم از حیث مصادره اموال و الغاء مالکیت و منع تبلیغات 2- تأسیس جمهوری انقلابی موقتی 3- پس از ورود به طهران و تأسیس مجلس مبعوثان هر قسم حکومتی را که نمایندگان ملت پذیرفتند معمول شود . 4- سپردن مقدرات انقلاب به دست این حکومت و عدم مداخله روس ها در ایران 5- هیچ قشونی بدون تصویب و اجازه حکومت زائد بر قوای موجود ( 2 هزار نفر) از روسیه به ایران وارد نشود . 6- مخارج این قشون به عهده جمهوری ایران است . 7- هر قدری مهمات و اسلحه که از بلشویک ها خواستند در مقابل قیمت تسلیم شود . 8- روس ها امتعه ی تجار ایرانی را که در بادکوبه ضبط نموده اند چون مال ایرانیان است تحویل این حکومت نمایند 9- واگذار نمودن کلیه مؤسسات تجارتی روسیه در ایران به حکومت جمهوری.  ( قیام جنگل – اسماعیل جنگلی  صفحات 137 تا 140 ) میرزا کوچک خودش در خصوص توافق با بلشویک ها این طور می نویسد : نمایندگان بلشویک مرا به انزلی خواستند رفتم با آن ها ملاقات و مذاکره کردیم قرار شد با ما به دو چیز مساعدت کنند یکی اینکه به ما اسلحه بدهند قیمت بگیرند ، آن ها اسلحه دادن را قبول کردند ولی قیمت نخواستند . دیگر اینکه نفرات هرقدر لازم داشتیم و تعیین کردیم روانه کنند خودسر نفرات نیاورند و به امور داخلی مملکت ما مداخله نکنند همه را قبول کردند ما هم بعدازاین قرارداد آن ها را با احترام پذیرفتیم (قیام جنگل- اسماعیل جنگلی- صفحه 163) این توافق درواقع حکومت جمهوری را فی مابین میرزا کوچک و حزب عدالت تقسیم کرد و به حزب عدالت که اعضای آن جملگی از وابستگان به سیاست شوروی بودند اجازه  داد دست به اقداماتی بزنند  که این توافق از هم بپاشد . حزب عدالت در مورخه 2/4/1299 خورشیدی بافاصله ی کوتاهی پس از اعلام حکومت موقت در انزلی تشکیل جلسه داد و در اولین جلسه اسم حزب را از عدالت به حزب کمونیست ایران تغییر داده شد . جلسات کنگره علنی انعقاد یافت و در اولین جلسه لنین و نریمان اف که در جلسه حضور نداشتند به عنوان رئیس افتخاری کنگره تعیین شدند (اولین جمهوری شورایی ایران-شاپور لواسانی- صفحه 162 ) در طی جلسات ، حزب کمونیست ایران و اعضای آن به شدت به ارتش شوروی تکیه داشتند و وابستگی در ارکان حزب به خوبی هویدا بود. از میان اعضای کمیته منتخب نخستین کنگره  سلطان زاده ، جواد زاده ، محمدحسین زاده ، میر حبیب غنی زاده فقط 12 روز قبل از تشکیل کنگره وارد انزلی شدند و به طورکلی می توان گفت اکثر اعضای حزب کمیته مرکزی سال ها از ایران دور بودند کنگره حزب کمونیست در انزلی در عمل و در حقیقت در اجرای سیاست خارجی شوروی تشکیل گردید و این حزب چه ازنظر سیاسی و چه ازنظر ایدئولوژی بخشی از حزب مادر ، حزب کمونیست روسیه بلشویکی محسوب می گردید چنانچه وقایع بعدی اثبات نمودند بخش عمده ای از رهبری حزب کمونیست ایران (گروه سلطان زاده) قادر نبود شرایط جامعه ایران را درک کند استراتژی و تاکتیک و برنامه های سیاسی این حزب تابعی بود از متغیر سیاست خارجی دولت شوروی و حزب کمونیست آن کشور در برابر انگلستان. تشکیل حزب کمونیست ایران ماحصل مبارزات و تضادهای طبقاتی در ایران و سازمان یافتن زحمتکشان بر اساس یک ایدئولوژی مطرح در جامعه که خود ماحصل مبارزات تاریخی استثمارشوندگان علیه استعمارگران در ایران باشد نبود رهبری این حزب ، اعضای کمیته مرکزی منتخب کنگره فاقد استقلال سازمانی ، فکری و ایدئولوژیک بودند تا بتوانند بر طبق و در جهت خواست های زحمتکشان ایران و نه دستورات مقامات بالاتر از حزب کمونیست و دولت شوروی عمل کنند پایگاه قدرت حزب کمونیست ایران در داخل ایران قرار نداشت. (اولین جمهوری شورایی گیلان-شاپور رواسانی-صفحات173 الی 174) تشکیل حزب کمونیست ایران زمانی در گیلان اعلام شد که نه فقط در این منطقه بلکه در سراسر ایران اثری از صنایع سنگین و سبک موجود نبود (به استثناء صنعت نفت در جنوب ایران که تحت سلطه استعمار انگلستان قرار داشت) تا از طبقه کارگر شهرنشین که با ماشین سرکار دارد ، از آموزشگاه سرمایه داری گذشته و در مراکز صنعتی به صورت انبوه متمرکزشده باشد بتواند سخنی در میان باشد عدم رشد صنایع و عدم تحول سرمایه تجاری به سرمایه صنعتی نیز نشان می داد که از طبقه بورژوا آن چنان که در اروپای غربی توسعه و رشد یافت چیزی در میان نیست آگاهی روشنفکران ایران به نظریات مارکسیستی و سایر بزرگان سوسیالیسم نیز نزدیک به صفر بود و هیچ یک از آثار عمده و حتی غیر عمده بزرگان جنبش سوسیالیستی به فارسی ترجمه نشده بودند (غیر از ترجمه ناقص و ناتمام از مانیفست کمونیست) تا روشنفکران ایرانی بتوانند خود بلا واسطه با این افکار آشنا شده و به کمک آنان داده های اجتماعی و تاریخی ایران را بررسی نمایند همه این نقایص موجب آن شدند حزب کمونیست ایران نه فقط نتوانست با جریان مردمی انقلابی ملی که نهضت جنگل تبلور آن بود همکاری نماید بلکه راه ضدیت و مخالفت با آن را نیز در پیش گرفت. (اولین جمهوری شورایی ایران-شاپور رواسانی-صفحه218) اگرچه میرزا کوچک درزمینهٔ سیاسی با حزب کمونیست ایران و نمایندگان دولت و حزب کمونیست شوروی همکاری کرد اما درزمینهٔ اقتصاد ، مسائل اجتماعی و نظری اختلاف و تضاد آن چنان باقی ماند و همین امر خود موجب آن بود که توافق های سیاسی بی دوام و متزلزل باشند (اولین جمهوری شورایی ایران-شاپور رواسانی- صفحه 280) دلایل اختلاف میرزا کوچک با کمونیست ها درواقع ناشی از عدم توجه کمونیست ها به وضعیت اجتماعی اقتصادی ایران در سال 1299 خورشیدی بود سرانجام پس از گذشت زمان اندکی از اعلام حکومت جمهوری در تاریخ 18/4/1299 خورشیدی میرزا کوچک خان به عنوان اعتراض به این جریانات شهر رشت را ترک کرد و به طرف جنگل رهسپار شد و هم زمان مکاتبات و مذاکرات خود را با لنین و حکومت سویتی شوروی انجام داد تا از این طریق دست نشانده های شوروی را توسط اربابشان مورد مواخذه قرار دهد و اعلام کرد تا مادامی که افراد حزب عدالت (کمونیست ها و طرفداران شوروی) دست از تبلیغات مرامی برندارند به رشت بازنخواهد گشت اعضای حزب کمونیست ایران هم که جملگی از سیاستمداران بی چون وچرای شوروی بودند در تاریخ 9/5/1299 خورشیدی دست به کودتا علیه میرزا کوچک زدند نقشه کودتا طوری طرح ریزی شده بود که می بایست میرزا کوچک یا کشته می شد و یا دستگیر و درهرحال از کادر انقلاب خارج می شد و این تصمیم به خاطر این گرفته شد که میرزا کوچک مخالف طرفداران شوروی در ایران و مخالف اقدامات آن ها بود. هم زمان با اتفاقات فوق کاژان اف ( فرمانده ارتش سرخ ) پالایف وراسکو لینکوف ( فرمانده ناوگان شوروی ) و ارژیکندرزه به مسکو فراخوانده شدند فراخواندن این افراد از سوی حکومت شوروی که هرکدامشان دارای مسئولیت هایی در ایران و گیلان بودند و ازقضا از طرفداران میرزا کوچک محسوب می شدند بدین معنا بود که حکومت انقلابی شوروی و در رأس آن لنین زیر پای انقلاب گیلان را خالی کرده است و دست حکومت مرکزی و انگلستان را برای سرکوب جمهوری ایران باز گذاشته است در آن مقطع زمانی این تغییر سیاست بدین معنا بود که لنین و حزب کمونیست شوروی تمایل به برقراری رابطه با انگلستان را در سر می پروراند که همین طور هم شد و حکومت بلشویکی روسیه با انگلستان به توافق رسید در اسناد و مدارکی که از میرزا کوچک به یادگار مانده است بدون ذره ای شبهه به این نتیجه می رسیم که اگر میرزا کوچک حاضر به قبول همکاری با انقلابی های روسیه (که حداقل در ظاهر از اعمال روسی های تراز اظهار تنفر می کردند ) شد فقط در چهارچوب روابط دیپلماتیک بین دو کشور بود و لا غیر. در نامه ای که میرزا کوچک به مدیوانی نماینده دولت شوروی در گیلان فرستاد با صراحت عنوان می دارد که هرکس که در امور داخلی مان مداخله کند ما او را در حکم انگلیس و نیکلا و درباریان مرتجع ایران می شناسیم من آلت دست قوی تر از شما نشده ام چه رسد به شماها ما باشرافت زیست کرده ایم و باشرافت مراحل انقلابی را طی کرده ایم و باشرافت خواهیم مرد . موضوعی دیگر که کاملاً مشخص می سازد که رابطه میرزا کوچک و لنین (رهبر انقلابی شوروی) نه از روی وابستگی بلکه ارتباطی از نوع همکاری سیاسی دو رهبر انقلابی است نامه ایست که میرزا پس از عزیمتش از رشت به لنین می نگارد در این نامه مهم تاریخی خطاب به لنین می گوید با توجه به پیروزی کارگران و دهقانان روسیه بر امپریالیسم من حاضر به همکاری با شما و ارتش سرخ شدم تا ارتش سرخ تجربیاتش را در اختیار ارتش جوان ما قرار دهد و در جای دیگری می گوید متعاقب قرارداد فی مابین من آماده شدم که با شما ( لنین ) متحد گردم تا ملت ایران و ملل دیگر آسیا را برای جنگ آزادی دعوت و حاضر نمایم میرزا کوچک در ادامه می افزاید من به نمایندگان شما در موقعش گفتم که ملت ایران حاضر نیست برنامه و روش بلشویزم (مرامنامه شوروی ها ح- آ )را قبول کند و در پایان میرزا کوچک با شجاعت آب پاکی را روی دست لنین می ریزد و خطاب به لنین می گوید اگر از مداخله خارجی در امور داخلی جلوگیری نشود معنی اش این است که هیچ وقت به مقصود نخواهیم رسید زیرا به جای مداخله یک دولت خارجی که تاکنون وجود داشت مداخله دولت خارجی دیگری شروع شده است. از نگارش چنین نامه ای توسط میرزا کوچک در آن مقطع که حکومت ازدست رفته بود و حزب کمونیست ایران دائماً به تخریب میرزا مشغول بود این طور برمی آید که رابطه میرزا کوچک و لنین نه تنها رابطه ای "ارباب رعیتی" نیست بلکه رابطه ای "مرید و مرادی" هم نیست و احتمالاً همین مواضع سخت و شهامت میرزاست که کار دست وی می دهد و لنین و مجموعه حزب کمونیست شوروی به این نتیجه می رسند که میرزا کوچک فرد مناسبی برای حافظ منافع روسیه در ایران نیست. برای اثبات بیشتر مدعای فوق ، گزارش های سفارت انگلیس به عنوان یکی از دشمنان میرزا که می تواند اسناد قابل اتکای باشد را برایتان می آوریم در گزارش های سفارت انگلیس در موردتوافق میرزا کوچک با بلشویک ها ( شوروی ) آمده است روس ها در پنجم ژوئیه 1921 میلادی برای دیدار با کوچک خان به کسما رفتند و در خانه سردار معتمد با میرزا به گفتگو پرداختند ، گزارش دریافتی حاکی از آن است که طرفین به هیچ نوع توافقی دست نیافته اند و ذیل وقایع هفته پیش از شانزدهم ژوئیه همین سال نوشته اند روس ها از میرزا کوچک خان دلسرد شده اند زیرا که او را یک ایرانی ناسیونالیست شناخته اند در ادامه گزارش های به همکاری خالو قربان و احسان الدخان با روس ها و مخالفت این دو با میرزا اشاره می کند و می نویسد وقتی میرزا کوچک خان نتوانست در مواضع اصولی ( اشاره به مواضع محکم میرزا در مورد عدم تبلیغات کمونیستی و عدم مداخله شوروی در امور داخلی ایران  ح – آ ) با گروهای افراطی توافق به عمل آورد از آنان جدا شد و چون با نامه نگاری ، افشاگری ها و سایر اقدامات و نصایح سودمند موفق نشد آنان را به سر عقل آورد و از سوی اهالی فومن و مناطقی که در تصرف بلشویک ها بود از طرز کمونیست ها به ستوه آمده بود به ناچار سردسته های جنگلی برآشفته و با اجازه کوچک خان بر قوای سرخ تاختند پس از پیکارهای سخت و خونین کلیه حدود جنگل را پاک ساختند و بلشویک ها را به عقب نشینی تا شهر مجبور کردند . (جنبش میرزا کوچک خان بنا بر گزارش های سفارت انگلیس صفحه 18) باوجود مدارک فراوان دال بر مخالفت میرزا کوچک با مرام بلشویک ها و مخالفت و دخالت حکومت شوروی روسیه در ایران که ما فقط به چند مورد جزئی آن اشاره کردیم بازهم برخی از نویسندگان کم اطلاع بر این نکته اسرار می ورزند که میرزا کوچک می خواسته یک حکومت وابسته به شوروی در ایران بنا کند!   نگاه ایران: انتشار اخبار و یادداشت های دریافتی به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت انجام رسالت مطبوعاتی و احترام به مخاطبان منتشر می شود.