نگاه ایران/سید آرمین سروسر عضو مرکز مطالعات سازمان پدافند غیرعامل کشور بلایای طبیعی، سالانه منجر به مرگ، معلولیت جسمی و روانی و تغییر روند مسیر زندگی میلیون­ها نفر و صدمات مالی شدید برای افراد و دولت ها می­گردند. کمک­ها و امدادها از سایر نقاط  کشور و دنیا به دنبال وقوع بلایا به سرعت به منطقه آسیب­دیده ارسال می­گردد.کمک­های بهداشتی یکی از اولین و مهم­ترین امدادهایی است که به منطقه آسیب دیده می­رسد. امروزه تشخیص داده شده که کمک­های زود هنگام به مردم در جهت اینکه آن ها بفهمند چگونه با استرس­های ناشی از فاجعه کنار بیایند و بر آن ها غلبه کنند ثمر بخش می­باشد و این امر، از گسترش مشکلات بعدی در آن ها جلوگیری می­کند.   ç وقوع حوادث و بلایای طبیعی، گذشته از خرابی و ویرانی هایی که بر جای می گذارد، مصائب روحی بی شماری را به وجود می آورد که نمی توان به سادگی، این پس لرزه های روانی را جبران نمود و شخص آسیب دیده را به سکون و آرامش رساند و چهارچوب روحی او را مانند چهارچوب خانه ویران شده اش بازسازی نمود. این مساله نقش مشاورین بهداشت روانی را دو چندان می کند.   بروز فشارهای روانی در آسیب­دیدگان و حتی بستگان و گروه های امدادی قابل پیش­بینی است و می­توان با تدابیری آن ها را کاهش داد و حتی از بین برد اما چگونه می­توان از میزان این تنش ها کاست و آرامش را به بازماندگان بازگرداند و انگیزه کار، فعالیت و مشارکت در امور پس از بلایا را در آسیب­دیدگان فراهم آورد؟ به طور معمول به دنبال بحران هایی همچون سیل و زلزله، افراد از مراحل مختلفی عبور می کنند. پس از وقوع بلایا، واکنش روانی مردم در مراحل مختلف، متفاوت است باید این تفاوت ها را بشناسیم و با آن ها رفتار کنیم. بی­شک، کیفیت رفتار سازمان امدادرسانی در کنار این تنش­ها و عوامل تشدید کننده و کاهش­دهنده آن می­تواند مشگل گشا باشد. انسان ها با رویارویی با بلایا و حوادث، واکنش هایی از خود بروز می­دهند که می­توان آن ها را به پنج مرحله تقسیم کرد. 1- مرحله تماس یا ضربه: این مرحله در چند دقیقه اول پس از حادثه بروز می کند. علائم واکنش: - اکثر افراد دچار ترس و وحشت می شوند. - برخی افراد، بهت زده می شوند. - افراد، گیج و درمانده هستند و قدرت انجام هیچ کاری را ندارند. - این حالت معمولاً گذرا و کوتاه مدت است.   اداره واکنش: دراغلب موارد قبل ازرسیدن هر کمکی بطور خود به خود  پایان می پذیرد.   2- مرحله برخورد شجاعانه یا قهرمان گرایی: این مرحله در ساعات یا روزهای اولیه وقوع حادثه بروز می کند. علائم واکنش: - افراد احساس می کنند باید کاری انجام دهند، با دیگران ارتباط برقرار می کنند و به طور داوطلبانه در امدادرسانی کمک می کنند. - همبستگی بین مردم ایجاد می شود. - مردم با گذشت و ایثار زیاد عمل می کنند و تا رسیدن نیروهای کمکی، بسیاری از کارها را خود انجام می دهند. به ­عنوان مثال پس از زلزله شروع به بیرون آوردن اجساد از زیر آوار می کنند. - افراد، گستاخانه عمل کرده و به موانع اداری اجرایی کاری ندارند و ممکن است عصبانی و تحریک پذیر شوند. اداره واکنش: - رفتار آسیب دیدگان را باید به عنوان واکنش طبیعی آن ها تلقی کرد. - باید وضعیت و شرایط افراد را درک کرد. - هدایت هوشمندانه ( باید فعالیت های مردم را بصورت مناسبی هدایـت کرد) - به نقش خانواده افراد آسیب دیده و یا دوستان آن ها اهمیت داده شود.   3- مرحله شادمانی یا فراموش کردن غم: این مرحله بین یک هفته تا چند ماه بعد از حادثه بروز می کند. علائم واکنش: همزمان با رسیدن نیروهای کمکی و توزیع کمک ها، افراد امیدوار شده و به­ طور موقت به آن ها حالت آرامش دست می دهد. اداره واکنش: کمک رسانی به افراد در این مرحله بسیار مهم و مفید بوده و نتایج زیر را در بردارد - سرعت در پیدایش تعادل روانی - جلوگیری از اختلالات روانی عاطفی شدید بعدی - جلوگیری از انتقام جویی و بدبینی نسبت به دیگران در مراحل بعدی   4- مرحله سرخوردگی یا مواجهه با واقعیت: این مرحله بین 2 الی 3 ماه بعد از وقوع حادثه بروز می کند. علائم واکنش: - افراد تازه متوجه وسعت خسارت و فقدان هایشان می شوند. - افراد مجدداً روحیه خود را از دست می دهند، نا آرام، خسته و درمانده می شوند. - ممکن است به این نتیجه برسند که کمک های رسیده برای آن ها کفایت نمی کند و یا شروع به مقایسه دریافتی های خود با دیگران کنند. - مضطرب و حساس شده و احساس تنهایی شدیدی می کنند.   اداره واکنش: - از نظر روانی احتیاج به حمایت بیشتری دارند. - ایجاد روحیه امید و اعتماد به نفس درآسیب دیدگان اهمیت زیادی دارد. - امدادگران و مسئولین توزیع کمک ها، باید حداکثر تلاش خود را در جهت توزیع  عادلانه و توام با احترام امکانات را بین مردم انجام دهند.   5- مرحله تجدید سازمان یا ترمیم: این مرحله 6 ماه تا 1 سال پس از وقوع حادثه بروز می کند. افراد شروع به بازسازی روانی خود و بازسازی زندگی خود می کنند و به تدریج درک می کنند که باید متکی به خود باشند.   آگاهی از این واکنش ها کمک می کند تا عکس العمل های روانی آسیب دیدگان را بشناسیم و نحوه برخورد با آنان را دریابیم. گاه برخی از مراحل بارز نیستند و الزاماً به­ترتیب نیز رخ نمی دهند. اقدام متناسب با این حالت ها، مردم را منسجم کرده و به آن ها انگیزه می­دهد تا با حوادث دست و پنجه نرم کنند. هدف نهایی، رسیدن هر چه سریع تر بازماندگان به مرحله تجدید سازمان است. صدمات روحی شخص آسیب دیده ممکن است پنج تا شش سال بعد از وقوع حادثه موجبات اضطراب ، افسردگی، ترس یا حتی بزهکاری را در شخص ایجاد کند. آسیب دیدگان و بازماندگان این حوادث برای عبور از این بحران و بازیافتن سلامت روانی خود می بایست مراحلی را طی نمایند. حضور تیم های روان شناختی و استقرار آن ها در محل آسیب دیده می تواند در هضم و حل این بحران، کمک شایانی باشد. مشاورین بهداشت روانی به منظور بهبود وضعیت روانی و روحی آسیب دیدگان کمک می کنند تا از اعمال رفتارهای سنتی و غیر علمی جلوگیری شود.   منابع: 1- دکتر محمد تقی یاسمی، دکتر محمد فرج پور و همکاران، 1388،  حمایت های روانی اجتماعی در بلایای حوادث غیرمترقبه (متن آموزشی مدیران بهداشتی) ، اداره سلامت روان، دفتر سلامت روانی اجتماعی و اعتیاد، معاونت سلامت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی. 2- فتحی, رویا، ۱۳۸۵، نقش مشاورین بهداشت روانی در هنگام بروز بلایای طبیعی، همایش ملی مناسب سازی محیط شهری، تهران، پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان. نگاه ایران: انتشار اخبار و یادداشت های دریافتی به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت انجام رسالت مطبوعاتی و احترام به مخاطبان منتشر می شود.