نگاه ایران/ رضا زمانی * گونه های غیر بومی یکی از عوامل تهدید کننده تنوع زیستی هستند که معمولاً پیامدهای فاجعه باری دارند و به غیر از دست رفتن تنوع زیستی بر روی سلامتی انسان ها کاهش تنوع و تولید غذایی و گسترش بیماری ها و حتی اقتصاد و فرهنگ جامعه موثرند گونه های غیر بومی می توانند با غالب شدن در اکوسیستم ها ساختار و ترکیب گونه های بومی را تغییر دهند و برخورد اکوسیستم های میزبان نیز تاثیر گذارند. گونه های غیر بومی گاهی از راه مهاجرت طبیعی و گاهی بر اثر فعالیت انسانی و خود خواسته و ناآگاهانه وارد محیط می شوند آنچه مسلم است در دو دهه گذشته مسیر ورود این مهاجمان غیر بومی شدت گرفته و براکوسیستم شکننده گیلان تاثیر مخربی داشته است. در ذیل به مهم ترین نمونه های ورود گونه های غیر بومی به استان گیلان که تأثیرات فاجعه باری گذاشته اشاره خواهیم کرد در بسیاری از مناطق جهان قوانین بسیار سختگیرانه در خصوص جا به جایی گونه ها به دلیل تبعات غیر قابل جبران آن وضع شده، هنگامی که گونه های مهاجم در جایی استقرار می یابند غالباً ریشه کن کردن آن ها بسیار دشوار و پر هزینه است و همچنان بهترین راه پیشگیری است. 1- راکون:  شاید شما هم انیمیشن رامکال که درباره­ی بازیگوشی های یک بچه راکون بوده دیده باشید. راکون بومی شمال آمریکا که سال ها پیش تعدادی از انها جهت تکثیر و تجارت پوست آن از قاره آمریکا به برخی جمهوری های اتحاد جماهیر شوروی سابق از جمله جمهوری آذربایجان منتقل شده و از آنجا پس از رهاسازی در طبیعت و زاد ولد وارد مرزهای ایران شده است. اولین بار در سال 1370 در حیات وحش لوندیل دیده شد پس از آن در طی چند سال در بیشتر شهرهای غرب گیلان از جمله تالش فومن و صومعه سرا گزارش شده است در حقیقت هر ساله این گونه قلمرو خود را از سمت غرب گیلان به مرکزگسترش داده است. این گونه دارای سرعت پراکنش بالاست و همچنین به سرعت خود را با شرایط محیط وقف می دهد و علاوه آنکه می تواند آثار سوء در باغات و مزارع بگذارد رقیب جدی گونه های بومی ماست. 2- آزولا: از مهمان های ناخوانده قدیمی است که دیگر انگار همه به آن عادت کرده ایم از خانواده سرخس ها که در اواخر سال 63 با هدف تولید کود ازته برای مزارع برنج توسط مسئولین یک سازمان دولتی از کشور فیلیپین وارد ایران شد اما پس از مدتی به عنوان یک معضل بزرگ جلوه کرد. ریشه های معلق این گیاه املاح را جذب می کند و به سرعت تکثیر می شود و موجب می شود که نور به آب نفود نکند و از رشد سایر گیاهان و نیز فیتوپلانگتون ها جلوگیری می کند و باعث کاهش اکسیژن آب و تلف شدن آبزیان می شود. در حال حاضر بخش اعظمی از تالاب ها و مزارع کشاورزی استان از آن پوشیده شده و در تسریع روند مرگ تالاب انزلی نقش به سزایی دارد. 3- قارچ شمشاد: از سال 1389 بیماری بلایت یا آتشک شمشاد ابتدا در جنگل های گیلان مشاهده و سپس به کل جنگل های شمال کشور سرایت یافت این قارچ سبب خزان و از بین رفتن شمشادها می گردد و حدس زده می شود که توسط شمشادهای زینتی انتشار یافته است شمشاد از گونه های در خطر انقراض و آندومیک جنگل های هیرکانی است که با توجه به رویشگاه محدودی که دارد ممکن است باعث انقراض مهم ترین و بزرگ ترین ذخیرگاه شمشاد جهان می شود.شمشاد یکی از پنج گونه درخت همیشه سبز است. 4- مگس زیتون: از مهم ترین آفت های زیتون در جهان است که تا سال 1383 در ایران وجود نداشت و طبق گزارشات در همان سال از طریق مرزهای غربی و به ویژه عراق و ترکیه و به وسیله زیتون های وارداتی وارد کشور شد و به سرعت در تمام مناطق زیتون خیز کشور پراکنده شد لارو مگس زیتون با تغذیه از گوشت میوه باعث ریزش زیتون و کاهش کیفیت محصول می شود.در حال حاضر خسارات جبران نابذیری به باغات زیتون گیلان وارد کرده است. 5- آمبروزیا: یک مهمان ناخوانده خطرناک که بومی آمریکا شمالی است. این علف هرز با تولید بذر فراوان دارای رشد سریع در خاک و حاشیه جاده هاست از سال 1375 در انزلی دیده شد سپس در اطراف رشت سنگر خمام بندرانزلی رضوانشهر و تالش گسترش پیدا کرده است. این گونه تهدیدی برای سلامت انسان است و عامل اصلی آلرژی فصلی در تابستان و پاییز است. 6- شانه دار خزری: در اواخر سال 1378 موسسه تحقیقات شیلات حضور آن را آب های دریای خزر گزارش نموده است این جاندار که غوطه ور در دریاست حالت ژله ای دارد و اشتهای سیری ناپذیری در تغذیه فیتوپلانگتون ها و تخم کیلکا دارد وموجب آسیب جدی به ذخایر کیلکا شده است. بطوریکه میزان صید کیلکا از 95 هزار تن در سال 1378 به 9 هزار تن در سال 87 کاهش یافت و بعلاوه با توجه به اینکه کیلکا در زنجیره غذایی ماهیان خاویاری قرار داشته کاهش آن یکی از دلایل مهم کاهش ذخایر استراتژیک ماهیان خاویاری عنوان شده است. مهاجم شانه دار دریای خزر از آب توازن کشتی ها از دریای سیاه به آب های شمالی کشورمان نفوذ کرده است. 7- سنبل آبی: شاید این روزها بیشتر از بقیه درباره این گیاه شنیده باشیم برای اولین بار در یکی از پهنه های آبی تالاب عینک به وسعت ده هکتار در سال 90 گزارش شده است جزو ده علف هرز خطرناک دنیاست و دارای قدرت تکثیر بالاست و موجب هدر رفت آب می شود و بذر آن قابلیت سی سال ماندگاری دارد پس از تالاب عینک در مکان های دیگر از جمله تالاب انزلی آبگیر ملاسرا مشاهده شده است. یکی از عوامل خشک سالی و تروریسم در برخی از کشورهای آفریقایی قلمداد شده است. * کارشناس سازمان محیط زیست