[caption id="attachment_7397" align="alignright" width="147"] علیرضا فدائی پور *[/caption] در هرجامعه ای شیوه های تولید و نحوه اکتساب معیشت در ارتباط مستقیم با امکانات و محذوراتی است که اقلیم، جغرافیا و اکولوژی دراختیار آن می نهد از این منظر وجود دریا در نوارساحلی شمالی استان گیلان که طول آن به ۳۰۰ کیلومتر می رسد و همینطور رودخانه های پرآبی نظیر سفیدرود در طول تاریخ موجبات رونق صیادی به عنوان یکی از مولفه های اقتصاد سیاسی این منطقه شده است. احتمالا قدمت آن هم به درازنای تاریخ این سرزمین می رسد آنچنانکه در نسب شاهان دیلمی آل بویه، جد بزرگ آنان بویه، ماهیگیر دانسته شده که با استفاده از این شیوه معیشتی ارتزاق می کرده است. مکتوبات کهن تاریخی نیز همواره از ماهی به عنوان یکی از خوراک های اصلی تشکیل دهنده رژیم غذایی گیلانیان نام می برد به عنوان مثال ابوالقاسم بن حوقل از مردم بغداد در سال ۳۴۰ هجری قمری در کتاب صورت الارض با ترسیم نقشه دریای کاسپین و مشخص نمودن حدود گیلان (دیلم) و طبرستان می نویسد که «مردم این دیار پیوسته با تکلمی تند بوده و غذای ایشان عمدتاً برنج، ماهی و سیر است.» امروزه نیز رونق اقتصاد بسیاری از شهر ها و روستاهای ساحلی گیلان به عنوان مثال، روستاهای حاشیه تالاب انزلی ربط وثیق با این شیوه معیشتی دارد به گونه ای که به طور معمول بازار ماهی فروشان یکی از پررونق ترین بازار ها در شهرهای ساحلی است ازاینرو نوشتار پیش رو تلاش دارد اندکی بر نحوه زیست و وضعیت اجتماعی – اقتصادی صیادان متمرکز شده و مسائل این قشراجتماعی را مورد ملاحظه قرار دهد. بحران آلودگی دریا و صید بی رویه، کاهش شدید ذخایر آبزیان را درپی داشته ازاینرو به جد بیم آن می رود که با تداوم چنین وضعیتی و به دنبال آن، عدم سودآوری فعالیت اقتصادی در این حوزه و فقر فزاینده صیادان، بخش زیادی از مشاغل از بین رفته و متعاقب آن شاهد افزایش مهاجرت به شهر ها و رشد حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی و ازدیاد مشاغل سیاه و کاذب باشیم که خود بستر اجتماعی مساعدی برای رشد آسیب های اجتماعی فراهم می سازد. بسیاری از صیادان به طور معمول در شش ماه از سال که فصل مجاز صید محسوب می شود بدین فعالیت مشغولند و نیم دیگر از سال را در مشاغل کارگری – خدماتی، دستفروشی و... سپری می نمایند. هنگامیکه با صیادان هم کلام می شوید نخستین سخنی که بر زبان می رانند این است که «امروزه دیگر صیادی مقرون به صرفه نیست»   مرگ رودخانه های گیلان پدیده مرگ رودخانه های گیلان و معضلات وابسته بدان از قبیل برداشت بی رویه شن و ماسه از بسترآن و یا تبدیل آن ها به کانال های انتقال شیرابه و فاضلاب با توجه به اینکه اغلب ماهیان دریای کاسپین از رودخانه های منتهی بدان مهاجرت می کنند وضعیت صید و صیادی را نیز به تبع خود دچار بحران نموده است همچنین سدسازی بی رویه و غیرکار شناسی شده شرایط طبیعی زیست و تخم ریزی ماهیان در اکوسیستم رودخانه های استان را به شدت دچار اختلال ساخته است. گفتارم را با یک نمونه بین المللی تکمیل می کنم دریاچه آرال واقع در آسیای مرکزی که یکی از بزرگ ترین دریاچه های جهان بود بر اثر سدسازی بی حساب و کتاب به کلی خشک شد. در اوایل دهه ۱۹۶۰ اتحاد شوروی سدهای بزرگی در مسیر رودهای منتهی به آرال به منظور مقاصد آبیاری مزارع برنج و کتان تاسیس کرد. از ۳۰ سال پیش که آرال رو به سوی خشک شدن گذاشت ارزش اقتصادی این سدسازی ها زائل شد. آیا این تجربه و تجربه های مشابه آن در خصوص سد سازی بی رویه و بی حساب و کتاب نمی تواند راهگشای ما در خصوص مضرات پروژه های این چنینی باشد؟ پروفسور کردوانی کویر شناس شناخته شده ایران در جریان مصاحبه ای به اثرات زیانبار سدسازی افراطی در بالادست سفیدرود و در قزل اوزن بر روی این رگ حیاتی گیلان اشاره کرده و می گوید: «سد گیلان درحال خشک شدن است و دلیل آن وجود ۱۱ سدی است که روی شاخه قزل اوزن می زدند»   ماهیگیری جزء مشاغل سخت به جرأت می توان گفت که ماهیگیری در دریای کاسپین جزو سخت ترین مشاغل است که در فصل سرما و در داخل آب سرد صورت می گیرد؛ صیدی که صیادان معتقدند در نهایت، خود، صید دریا می شوند و چیزی عایدشان نمی شود. برآوردهای آماری از تعداد صیادان گیلان متغیر است اما در کمترین برآورد تعدادشان را حدود ۴۰۰۰ نفر تخمین می زنند که از این میزان، دوسوم آنان تحت پوشش خدمات بیمه ای اند و باتوجه به شرایط زیانبار و مشقت بار این شغل و اینکه بسیاری از صیادان به تبع فعالیت در شرایط سخت دریا در معرض آسیب هایی نظیر بیماری های مفصلی، روماتیسم، آرتروز، نارحتی های کلیوی و عروقی و انواع و اقسام کمردرد مزمن و... قرار دارند و نیز با ملاحظه کالایی شدن مقوله بهداشت و درمان در کشور هزینه های درمانی بالایی بر آن ها تحمیل می شود. این هزینه ها با توان اقتصادی اندکشان تناسبی ندارد ضمن اینکه به طور طبیعی در شش ماه از سال که صید ممنوع و صیادان از پرداختن به حرفه آباء و اجدادیشان محرومند می بایستی که بیمه بیکاری بدان ها تعلق گیرد که درحال حاضر از این حق بدیهی نیز محرومند.   ابزارهای نوین و میلیونی در گذشته، صیادی در دریا با قایق و استفاده از ابزارهای صید ساده ای در بستر تالاب یا نقاط نزدیک به ساحل صورت می گرفت از اینرو هر صیاد به طور منفرد درحالیکه مالک ابزار تولید لازم برای این فعالیت اقتصادی (از قبیل قایق کوچک، ماشک و..) بود به استحصال منابع دریایی می پرداخت. اما امروزه از ابزارهای پیشرفته در زمینه صیادی استفاده می شوند که از بهاء بالایی نیز برخوردارند بنابراین صیادی نه همچون گذشته به صورت منفرد بلکه در قالب تعاونی های صیادی صورت می گیرد و فرایند تفکیک نیروی کار از ابزارتولید که از مختصات اقتصاد سرمایه داری است در این فعالیت نیز شکل تحقق به خود گرفته که می توان آن را ناشی از رشد و بسط روابط بازار در این حوزه و صید ماهی به قصد مبادله در بازار و پیشی گرفتن ارزش مبادله بر ارزش مصرف دانست؛ تورهای عریض، قایق، تراکتور، طناب های ضخیم و لنجی که کنار ساحل پهلو گرفته ادوات و تجهیزات حیاتی یک شرکت تعاونی پره محسوب می شود که صیادان با داشتن این ابزارآلات چرخ زندگی خود را در این روز ها به سختی می چرخانند. ضمن اینکه مستعمل و فرسوده بودن بسیاری از این ابزار ها از قبیل تراکتور و هزینه های بالایی که سالیانه جهت تعمیر آن ها صورت می گیرد را نیز بایستی بدین معادله افزود و عایدی محدود این فعالیت و نیز نرخ بالای سود تسهیلات بانکی که به این تعاونی ها تخصیص داده می شود امکان نوسازی این ابزار ها را منتفی می سازد. در قالب تعاونی های صیادی نیز اغلب اینطور به نظر می رسد که تنها رئیس تعاونی و افراد انگشت شماری پیرامون او که کار تخصصی انجام می دهند قادرند عایدی بیشتری به دست آورند و مابقی صیادان تنها از طریق فروش نیروی کار خود امرار معاش می کنند.   از بین رفتن 90 درصد ذخایر ماهیان خاویاری بنا بر اعلام سازمان شیلات ایران، در حال حاضر حدود ٩٠ درصد ذخایر ارزشمند ماهیان خاویاری کاسپین از بین رفته است. این موضوع به صید بی رویه و آلودگی دریا نسبت داده شده است. بر اساس برنامه ریزی های صورت گرفته، تصمیم به تکثیر مصنوعی ماهیان خاویاری گرفته شد. در این پروسه، تخم ماهیان خاویاری و بچه ماهی ها در رودخانه های منتهی به دریا تکثیر می شد اما آلودگی شدید این رودخانه ها به پساب های سمی باعث شد پروژه تکثیر مصنوعی ماهیان خاویاری بازده چندانی نداشته باشد و بیشتر بچه ماهی ها با فاضلاب مسموم جاری در رودخانه ها کشته شوند. بنا به گفته مقامات شیلات ۲۰سال پیش ۳۵۰ تن خاویار از ماهیان خاویاری دریا استحصال می شد که این میزان در سال گذشته به دو تن تقلیل یافت همه این آمار ها و مشکلات زیست محیطی دریا در نهایت تاثیر خود را بر شهر ها و روستاهای ساحلی می گذارد که اقتصادشان وابسته به صید و صیادی است. همه این ها،در پیامد خود، تعطیلی برخی از تعاونی های صید پره را به دنبال داشته که به نوبه خود بر معیشت صیادان و خانواده های آنان اثرگذار بوده است. حمایت از ایجاد و ساماندهی تشکل های صیادی جهت پیگیری مطالبات صنفی صیادان، تشکیل خانه بهداشت صیادان جهت رسیدگی به آسیب های وارده از طریق فعالیت در شرایط سخت دریا به این افراد،         تشکیل مراکز آموزش و ترویج برای افزایش آگاهی های صیادان جهت تطابق با مخاطرات این حرفه و افزایش دانش آنان در خصوص صیادی در عین حفظ منابع آبزی و عطف توجه به ترویج ماهیگیری مسوولانه با درنظر گرفتن حفظ ذخایر برای نسل های آتی و تجدید منابع اقدامات حداقلی هستند که نهادهای متولی جهت نوسازی و بهسازی این حرفه شغلی می توانند ترتیب دهند. همچنین است توجه به گونه های در معرض خطری نظیر فوک کاسپین به عنوان تنها پستاندار این دریا که بخش قابل توجهی از آمار مرگ و میر آن ها به علت گرفتار شدن در تور صیادان صورت می گیرد و حمایت از صیادان منفرد که با استفاده از ابزار و ادوات منسوخ همچنان به اکتساب معاش مشغولند. در پایان با ذکر این نکته که ادبیات به عنوان عالیترین تجلی ذهن انسانی بهترین قالب جهت ارائه و تبیین پدیده ها و مسائل اجتماعی بوده و ادبیات بومی – محلی گیلان زمین نیز سرشار از چنین مضامینی است با شعری از سیاوش رودکلی شاعر گیلانی با عنوان «مالا (ماهیگیر)» که به خوبی بیم و امیدهای نحوه زیست و اکتساب معاش درمیان این قشر اجتماعی را به تصویر می کشد به عنوان حسن ختام استفاده می کنم : واشاده، خو توره دریایه میین چومانه بودوخته بو او دوردوران خود دیل دورون خوداخودا کودی پورا به، ایدفا تور جه ماهیین أ دریایه خئر برکت چی ببو؟ سوف و سیم کولمه و ماش کویه بوشو؟ من چوطو جه أ دریا دیل بکنم؟ بی مایی بمرده مالایه مانم * پژوهشگر مسائل اجتماعی