نگاه ایران: از هر ۱۰ کشتی روسی که وارد بندر انزلی می شوند، ۹ کشتی خالی به همسایه شمالی دریای خزر برمی گردد؛ این آمار را چند هفته قبل رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس به صورت غیررسمی در جلسه ای با اصحاب رسانه مطرح کرد. آماری که حشمت الله فلاحت پیشه می گفت در جلسه دیدار او با سفیر روسیه در ایران هم به آن معترض شده است. اعتقاد او بر این است که باید تراز تجاری ایران و روسیه از حالت فعلی خارج شود. اما آیا این آمار مربوط به سهم دو کشور از تبادل تجاری در بندر انزلی را می توان پذیرفت؟ غلامعلی جعفرزاده، عضو کمیسیون برنامه و بودجه و نماینده رشت در مجلس می گوید: این آمار به واقعیت نزدیک است. به گفته او به ازای هر ۱۰ کشتی روسی تقریبا ۸ یا ۹ کشتی بندر انزلی را خالی به سمت مقصد خود ترک می کنند. او البته در تفسیر این وضعیت در گفتگو با هفته نامه «حمل ونقل» قصور را متوجه سوء مدیریت در داخل ایران می داند تا قصد و غرض روس ها. چندی پیش آقای فلاحت پیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی در دیداری با خبرنگاران آماری از تراز تجاری ایران و روسیه در بندر انزلی مطرح کرد مبنی بر اینکه از هر ۱۰ کشتی روسی که برای تخلیه بار وارد این بندر می شوند، ۹ کشتی خالی برمی گردند. این آمار را قبول دارید؟ این آمار البته قطعی نیست ولی بسیار نزدیک به واقعیت است. براساس شواهد و اطلاعاتی که ما از وضعیت فعالیت بندر انزلی داریم به طور متوسط از هر ۱۰ کشتی روسی که وارد این بندر می شوند، ۸ یا ۹ کشتی خالی برمی گردند و در واقع این آمار تراز تجاری ایران و روسیه را حداقل در بندر انزلی که مهم ترین پایانه ارتباطی ایران و روسیه در دریاست نشان می دهد. حداقل در این بندر ما در قیاس با روسی ها یک واردکننده تمام عیار هستیم و بازی اقتصادی را به آن طرف واگذار کرده ایم و این به آن معناست که روابطی که با روس ها داریم را نتوانسته ایم تبدیل به فرصت اقتصادی کنیم. دلیل این وضعیت چیست؟ طرف روسی آیا از وضعیت ما سوءاستفاده می کند؟ چون با توجه به اعتماد ویژه ای که ما به روس ها داریم و حسابی که روی آنها باز کرده ایم وضعیت باید قدری متفاوت می بود و آنها در حوزه اقتصاد با خرید محصولات ایرانی از ما حمایت می کردند. روسیه براساس منافع ملی خودش حرکت می کند. این ما هستیم که نتوانسته ایم روابط سیاسی خود را در فضای اقتصادی تأثیر بدهیم. یعنی روابط سیاسی ما در حوزه دیپلماسی هر چه تأثیر روی اقتصاد داشته منفی بوده تا مثبت. تنش بین ما با آمریکا و غرب روی وضع اقتصادمان تأثیر منفی خود را سریع و تمام و کمال می گذارد اما روابط خوبی که با کشورهایی نظیر روسیه و چین و یا ترک ها داریم تأثیر مثبت آنچنانی در پی ندارد. دلیلش چیست؟ دلایل زیادی دارد. یکی اینکه ما سیاست خارجی را در حوزه امنیتی معنی کرده ایم و در چارچوب امنیتی به آن نگاه می کنیم و نه یک چارچوب اقتصادی. به هر چیزی نگاه امنیتی داریم و این نگاه وقتی در دستگاه دیپلماسی ما سیطره پیدا کرده وقت و انرژی زیادی می خواهد که آِن را تغییر دهیم. همین روس ها مسائل امنیت برایشان یک بخش و نه همه روابط خارجی است. نکته دومی که می توانم بگویم بحث شعارزدگی روابط ماست. ما هنوز نتوانسته ایم مفهوم و چارچوب دوستی و دشمنی را در روابط بین الملل براساس واقعیت جهان فعلی برای خودمان ترسیم کنیم. بنابراین وقتی با کسی دشمن می شویم تا پای جان حاضریم به این دشمنی ادامه دهیم و به هزینه های آن بی توجه هستیم و وقتی با کسی دوست می شویم فکر می کنیم طرف ما خیر مجسم است و کسی چون او نیست که خوبی ما را بخواهد. در حالی که آن طرف دارد مدام در روابط خود به منافع ملی خودش و نه هیچ چیز دیگر فکر می کند. این چیزهاست که باعث شده تراز تجاری ما با بزرگ ترین متحدی که داریم به این وضعیت دربیاید. در خصوص همین موضوع بندر انزلی آیا مسائل مربوط به زیرساخت ها و این دست چیزها در کنار این نگاهی که می گویید در سیاست خارجی وجود دارد، موثر نبوده؟ آن هم بسیار مهم است. الآن تجهیزات و امکانات بندر انزلی به لحاظ استاندارد شاید مطابق استانداردهای ۳۰ یا ۴۰ سال پیش دنیا باشد. این هم ناشی از همان نگاه اشتباهی است که در سیاست خارجی داشته ایم و همین نگاه نگذاشته ما برای نوسازی صنایع خود و از جمله مسائل مربوط به صنایع بندری و دریایی جذب تکنولوژی و سرمایه گذاری خارجی داشته باشیم. مثلا برای همین موضوع انزلی در دو مقطع در دولت اصلاحات و بعد از برجام اعلام آمادگی های ضمنی از سوی اروپایی ها برای تجهیز و نوسازی و حتی در اختیار گذاشتن شناور وجود داشت که به همین دلیل نگاه های امنیتی که بر سیاست خارجی ما سیطره پیدا کرده، به جایی نرسید. یا حتی در پسابرجام تا جایی که مطلع هستم کره ای ها هم آمادگی خود را اعلام کرده بودند که در اینجا سرمایه گذاری کنند و ظرفیت بندر را افزایش دهند. چه شد که این پیشنهادها به جایی نرسید؟ اول که در فرآیندهای اداری پر پیچ و خم و بیهوده کشور گیر کرد، حال آنکه هم برای اروپایی ها و هم کشورهای شرق آسیا مسئله زمان خیلی مهم است. آنها نمی توانند سرمایه و وقت خود را معطل بررسی های کشدار و طولانی ما بکنند. وقتی در چارچوب زمانی استاندارد خودشان پاسخ نمی گیرند و تعلل از طرف مقابل می بینند خب جای دیگری را برای سرمایه گذاری پیدا می کنند. ما تنها کشوری نیستیم که آنها می توانند در آن سرمایه گذاری کنند. الان همین شرکت ها مثلا در بنادر مرزهای شرقی دریای خزر مشغول هستند. چهار سال، پنج سال و یا یک دهه بعد هم آن بنادر از ما جلو می افتند و ما باید فقط حسرت بخوریم. مثل همان اتفاقی که در بنادر کشورهای جنوب خلیج فارس رخ داد و آنها ۴۰ سال پیش پای بنادری مثل بندر امام، بوشهر، بندرعباس و امثال اینها چیزی نبودند، اما اکنون گردش مالی هر کدام از آنها از کل صنایع دریایی کشور ما بیشتر شده. با همین روش جلو برویم در سواحل دریای خزر هم باید منتظر حسرت خوردن به وضعیت بنادر آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان باشیم. این عدم تعادل در تراز تجاری ما با روس ها در دریای خزر مربوط به عدم تعادل بین تولیدات ایران و روسیه نمی شود؟ به هر حال به نظر می رسد ما محصولات کمتری داریم که روس ها به آن احتیاج دارند. اتفاقا برعکس است. خصوصا در مورد صنایع غذایی و محصولات دامی و کشاورزی اصلا موضوع این طور نیست. در حوزه محصولات کشاورزی علی الخصوص با تحریم روسیه در سال های اخیر توسط اتحادیه اروپا نیاز این کشور بسیار زیاد شده و یک بازار بسیار بسیار بزرگ و پرسود در آنجا فراهم شده بود که می توانست فرصت فوق العاده ای هم برای تجار ما و هم تولیدکنندگان ما باشد. متأسفانه همان تعلل همیشگی اینجا هم فرصت را از ما گرفت و کشورهایی نظیر ازبکستان، هند، ترکیه، گرجستان و حتی چین هر کدام قسمت هایی از این بازار را در اختیار گرفتند. من خودم شخصا شاهد بودم که برخی تجار و تولیدکنندگان درخواست مذاکره با روس ها را داشتند که بازار آن کشور را رصد کنند و وارد تبادل با آنها شوند، اما ما در روابط خارجی خودمان سرگرم مسائل دیگری بودیم. با همین روس ها وقتی برای همکاری نظامی در سوریه برنامه ریزی می کردیم می توانستیم برخی مسائل اقتصادی را هم مطرح کنیم اما به نظر می رسید همان موضوع اول برای ما مهم بود. یا ما درباره همکاری های هسته ای بعد از برجام جلسات مختلفی با آنها داشته ایم و من می توانم شهادت دهم که یک دهم آن را سر مسائل تجاری و فروش تولیدات خودمان به روس ها نداشته ایم. یعنی ما اگر روابط و رایزنی های مؤثرتری با روس ها در حوزه اقتصادی و تبادلات تجاری داشتیم الآن تراز تجاری را که در بندر انزلی با این کیفیت به نفع روس ها می بینیم شاهد نبودیم؟ این را برای این مسئله می پرسم که به نظر می رسد مسئله ای است که می توان در صورت داشتن اراده و برنامه در کوتاه مدت آن را حل کرد. اگر دید ما در حوزه روابط خارجی تغییر کند قطعا این تعادل و ترازی که شاهد هستیم هم تغییر خواهد کرد. اما متأسفانه ما از لحاظ زیرساختی هم مشکلاتی داریم که کار را زمان بر می کند. مثلا شما نگاه کنید؛ مهم ترین بندر تجاری و اقتصادی ما در سواحل خزر و شمال کشور بندر انزلی است که اساسا باید دارای زیرساخت های اولیه لازم برای تسهیل تجارت باشد اما در همین حوزه حمل ونقل این بندر نه متصل به راه آهن است و نه به لحاظ راه های آسفالت و جاده از ظرفیت چندان بالایی برخوردار است که بتواند حجم بالایی از مبادلات را پشتیبانی کند. این وضعیت یعنی گران شدن حمل کالا برای رساندن به پای کشتی و یعنی کم شدن انگیزه تولیدکننده، صادرکننده و حتی خریدار برای معامله. چون سخت شدن حمل کالا یک سری هزینه های اضافی را تحمیل می کند که قیمت تمام شده را افزایش می دهد و این برای تجار یعنی کاهش امکان رقابت در بازار. ما متأسفانه می بینیم برای همین هم برنامه و چشم انداز روشنی وجود ندارد. ما تازه داریم یک کارهایی برای اتصال انزلی به شبکه ریلی می کنیم. این یعنی حتی در همان حوزه اقتصادی و صنعتی هم به فکر این مسائل نیستیم، چه برسد به حوزه سیاست خارجی و دیپلماسی. این وضعیت هم برای انزلی نیست. ما نزدیک به هزار کیلومتر ساحل استراتژیک در جنوب کشور یعنی همان سواحل مکران را رها کرده ایم. در بنادر فعالی مثل بندرعباس یا بوشهر یا منطقه خوزستان عملا توسعه عملیاتی جدی شاهد نیستیم. خب در شمال هم همین وضع است. این مسئله ای که در خزر و انزلی می بینیم مسئله عمومی و سراسری ناشی از نداشتن دید منطقی به ظرفیت های اقتصادی است که در جنوب خودش را یک طور نشان می دهد و در شمال هم یک طور. من اتفاقا معتقدم اگر ضرورت تغییر این وضعیت در حوزه های اقتصادی احساس شود آن وقت است که می توانیم امید داشته باشیم در حوزه سیاست خارجی هم نگاه امنیتی یک مقداری جای خود را در روابط با کشورها به نگاه اقتصادی بدهد. وقتی ما در خود حوزه های اقتصاد مسئله را رها کرده ایم، وقتی انزلی یک راه آهن یا جاده استاندارد ساده ندارد، یعنی سیگنال و مطالبه ای به سوی دستگاه دیپلماسی ارسال نمی شود که اساسا موضوع را طور دیگری ببینید.