نگاه ایران/ رضا علیزاده

جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه گیلان

دکتر محمد مصدق یکی از معدود رهبران سیاسی ایران بود که نسبت به آراء و اندیشه های او اقبال عمومی زیادی ایجاد شد. اما چون دارای سه دشمن داخلی و خارجی بود زودتر از پیش بینی ها ساقط شد. 1ـ شاه و دربار 2ـ حزب توده 3ـ انگلستان/ به رغم اینکه هر کدام از این ها می توانست او را شکست دهد اما بسیاری معتقد بودند که آرایش سیاسی و نوع ظرفیت های مردمی این امکان را به دشمنانش نمی داد. به همین دلیل بسیاری معتقدند که مصدق  با رفتار پوپولیستی، لجاجت، دانش محدود حقوقی، فقدان رفتار دیپلماتیک بین المللی موجبات شکست خود را بوجود آورد. اما آیا رفتار مصدق باعث تنهایی و انزوای سیاسی او شد؟

در پاسخ به این سوال ابتدا باید گفت؛قضاوت درباره شخصیت های تاریخی و اثرگذار بسیار پیچیده و غامض است.چون در طول زمان شیفتگی ها و نفرت ها موجب انباشت مطالبی حول و حوش شخصیت ها می گردد و تشخیص را برای پسینیان سخت می نماید.مصدق هم مثل هر شخصیتی از نظر رفتاری دارای جنبه های مثبت و منفی بود،ولی سوال اساسی آن است که آیا معیار قضاوت درباره وی باید براساس کنش های فردی اش باشد یا اینکه عملکردش باید مورد وارسی قرار گیرد؟که در ادامه بدان پاسخ خواهم داد؛اما مورخان و نویسندگان  درباره شکست کابینه مصدق و کودتای رخ دادخ به سه گروه تقسیم می شوند:

گروه اول افرادی مانند ذبیح و آبراهامیان که بر نقش عوامل داخلی مثل اشتباهات مصدق یا تقویت روز افرون محافظه کاران تاکید می کنند.

گروه دوم مثل گازیوروسکی که بر نقش عوامل خارجی اشاره می کنند.

گروه سوم هم مثل کدی و کاتوزیان که بر نقش ترکیبی متغیرهای داخلی و خارجی اصرار دارند.

اما آنچه واضح و مبرهن است مصدق در داخل کشور بدنبال انتقال قدرت از شاه،مجلس سنا و ارتش به مجلس و نخست وزیری بود،وی همچنین بودجه مرتبط به شاه و دربار را کاهش داد،حتی از شاه خواست که املاک سلطنتی را به دولت واگذار نماید،همچنین وی ارتش را بدست گرفت اما نیروهای وفادار به دربار و مخالف شاه مدام در حال توطئه بودند.

در روابط خارجی هم از سیاست موازنه منفی یعنی عدم اعطای امتیاز به قدرت های خارجی پیروی می کرد اما این سیاست در کنار ملی شدن صنعت نفت پیامدهای زیادی برای دولت مصدق داشت؛بریتانیا ملی شدن صنعت نفت رو نپذیرفت،که این امر موجب کاهش تولید نفت شد،از طرفی به محاصره دریایی ایران پرداخت که در مجموع همه این ها موجبات پایین آمدن درآمدهای دولت شد.آمریکا و شوروی هم به هیچ وجه با دولت مصدق همکاری نکردند.بدین ترتیب فشارهای خارجی بر دولت صد چندان گردید.

تجمیع فشارهای داخلی اعم از احزاب،طرفداران دربار و نیروهای اجتماعی در کنار تحریم های خارجی عرصه را بر مصدق تنگ تر نمود تا تیر خلاص توسط کودتاگران زده شد و از آن به بعد وی سه سال زندان و سپس دچار انزوای سیاسی در احمدآباد شد.

اما برای این فرایند  باید به چند نکته اشاره نمود:

1.مصدق نتیجه و خروجی یک فرایند تاریخی در مبارزه با استبداد  و استعمار بود ،تقلیل مصدق به رفتارها و کنش های فردی قضاوتی تقلیلگرایانه خواهد بود،تقلیل از یک امر ساختاری به امری فردی و خرد.

استبداد و استعمار آنقدر در جامعه دارای ریشه بود که نیروهای سیاسی توان مقاومت در برابر آن را نداشتند.ارزیابی تحلیل گران از سیاستمداران باید بیشتر براساس مسؤولیت پذیری،برنامه ریزی ،مدیریت و در نظرگرفتن منافع ملی باشد.بدین ترتیب ارجاع برخی از ناکامی ها به رفتارهای فردی مصدق دارای اشکال است.

2.وقتی از سیاستمداران صحبت به میان می آید صحبت از افراد بی خطا و بی گناه نیست،آنها هم مثل هر انسانی دیگر دارای خطا و اشکال هستند،اما چون در مقام تصمیم گیری سیاسی بوده اند خطاهایشان بیشتر به چشم خواهد آمد.یکی از نقدها به مصدق را می توان در جنگیدن وی در چند جبهه اشاره نمود،در بعد خارجی کوتاه کردن کشورهای استعمارگر و در بعد داخلی توجه به دموکراسی از اهتمام های مصدق بود؛آزادی زندانیان سیاسی،توجه به فعالیت های احزاب،انتشار نشریات مخالف و انجام اصلاحات قضایی و انتخاباتی.

این حجم از تکاپو به زمان و نیروی زیادی احتیاج داشت که عملا مصدق از داشتن آن محروم بود،اولویت بندی آنها می توانست تاحدی از هجمه ها بکاهد.

3.عدم توجه به نهاد سازی مدرن سیاسی یکی دیگر از کاستی های دولت مصدق بود،که شاید اصلا زمان و فرصتی برای آن بدلیل میزان فعالیت ها وجود نداشت،یا حتی اقدام به انحلال مجلس توسط مصدق یک اشکال محاسباتی از وی بود،زیرا به دلیل عدم نهادسازی و  فقدان نگرش مدرن؛ نه جامعه ظرفیت آن را داشت نه دربار.

به هر حال محمد مصدق در تاریخ ایران شخیصتی ماندگار است،چه آنرا احساساتی،لجوج و اهل مطایبه بدانیم چه استعمار ستیز و استبداد ستیز.