نگاه ایران/ لیدا حسن پور * این روزها آنقدر به خوب یا بد بودن پروژه میدان – شهر مرکزی رشت (پیاده راه فرهنگی)  پرداخته می شود ، که گویی این معضل بزرگ قرن جهان بشری است. آنچه که در حال رخ دادن در شهر زیبای رشت است، قطعا یکی از ساده ترین کارهایی بود که مدتها پیش باید رخ می نمود و خوشبختانه مدیریت شهری خوشفکر شهر ، همت به خرج داده و در حال اجرای پروژه ای میباشد که نتیجه آن برند سازی برای شهرمان خواهد بود . و اما از دیدگاه طراحی منظر شهری و طراحی خلاقانه فضای سبز در این پروژه میبایست چنان هوشمندانه طرح ریزی صورت پذیرد، که پیکر فشرده و سنگین شهر در بستر این پروژه ، با بکارگرفتن از فضاهای طبیعی و فضاهای پرجاذبه طبیعی ، برای کاربران این طرح، مجال تنفس، فراغت و تحرک دلخواه و بهره گیری از یک محیط آرام و دل انگیز را ایجاد نماید. در این پروژه ، آنچه که در حوزه طراحریزی فضای سبز آن حایز اهمیت بوده این نکته است که طراح یا طراحان فضای سبز این پروژه قبل از اینکه برنامه کاشت خاصی را برای این قسمت از شهر طراحی یا مدیریت نمایند، باید ازنقش و یا وظایف درختان، درختچه ها و دیگرگیاهان آگاه باشد. و نکته حایز اهمیت بعدی در طراحی منظر این قسمت از شهر، ابعاد و مدل گونه های گیاهی است که اگر از آن غفلت نماییم شاید هدف اصلی این پروژه که جذب مخاطبان در دیدن ابنیه تاریخی باشد را کم رنگ خواهیم نمود چرا که بر فرض انتخاب گونه های بلند گیاهی قطعا باعث میشود که از نظر حوزه دید به جای ایجاد فضای سه بعدی ، برای مخاطب فضای دو بعدی ایجاد نماییم. گیاهان وظایف زیادی درفضای سبزطبیعی یا طراحی شده دارند و یک طرح ویژه میتواند چندین وظیفه را دریک زمان انجام دهد. انتخاب غلط گونه های گیاهی در این پروژه ، میتواند فضا را آنقدر تاریک و کم عمق  جلوه دهد ، که  احساس وجود بعد سوم را در ما از بین ببرد و بر عکس انتخاب مناسب گونه های گیاهی ،  چنان به عناصر طبیعی  داخل این پروژه کیفیت بدهد که منظر آنرا سه بعدی ببینیم . (نمونه یک فضای دوبعدی «صفحه» و نمونه یک فضای سه بعدی یک «جعبه» است.) به همین منظور ، نگارنده در این پروپزال ابتدا سعی خواهد نمود ، به صورت خیلی خلاصه به نقش و وظایف گیاهان بپردازد و سپس پیشنهاداتی  برای فضای سبز پروژه میدان – شهر مرکزی شهر رشت ارایه نماید  . ازجنبه طرحریزی فضای سبز ، درختان و درختچه ها نقش ها و وظایف متنوعی را بازی می نمایند : 1- آرایش وزیبایی خیابان ها انتخاب ابعاد معینی ازدرخت متناسب باعرض خیابان ها ، پیاده رو و عرض مسیر عبورماشین ها درزیبایی و آرایش دادن به خیابان بسیار مهم است. خیابان ها بخصوص زمانیکه خود زیبا هستند نباید بوسیله انبوهی ازدرختان بلندپوشیده شوندکه دراینصورت درختان نه تنها به زیبایی خیابان نخواهند افزود بلکه منظره آنرا زشت خواهندکرد. باید ابعاد درختان ، فواصل درختان به گونه ای باشند که هم حاشیه خیابانها ، ساختمانها ، مغازه ها خودنمایی کنند و هم درختان جلوه گر باشند درخیابانهای باریک تاج کشیده ، درخیابانهای عریض تاج گسترده زیبایی بیشتری خواهد بخشید. ارتفاع آنها بستگی به ابعاد خیابان خواهدداشت . زیبایی یا فرم درخت درانتخاب درخت برای آرایش خیابان بسیارمهم است . 2- ایجاد سایبان عامل عمده درانتخاب درخت سایبان ، شدت یا ژرفای سایه ، انبوهی شاخه ها ، انبوهی برگ ، بافت برگ و آرایش آن ، قطر و ارتفاع تاج نقش عمده درمیزان ژرفای سایه یا شدت آن دارد. درشهرهایی با آفتاب سوزان ، سایه انبوه یا ژرف درختانی چون Morus alba ،Carpinus betulus،Parrotia persica و Quercus borealis مناسب است ، امادرشهرهایی باتابستان گرم و زمستان سرد ، کشت درختان با تاج انبوه که درزمستان خزا ن میکنند ، همچون A.hippocastanum،Aesculus carnea،Acer platanoides  مناسبترند. 3- جلوگیری ازآلودگی صدا درجلوگیری ازآلودگی صدا عواملی چون اندکس سطح برگ ، اسکروفیلی یا چرمی بودن ، بافت تاج به خصوص وزن مواد در واحد سطح بسیار مهم هستند. درختانی چون انجیلی ، نوش ،Qurcus ilex ،     Thusa giganxea درکاهش آلودگی صدا بسیار مؤثر میباشد . 4- ایجاد بادشکن وجلوگیری از گرد و خاک درنواحی که وزش بادهای شدید وجود دارد برای حفاظت ازتأسیسات ، مجموعه های آسیب پذیر و درختان و درختچه های پارکهای درونشهری ، احداث بادشکن از درختان ، ضروری است درانتخاب این درختان عواملی چون استحکام تنه درخت ،ریشه های عمیق آن ، برگها و شاخه های مقاوم دربرابر باد ، تاج بلند و متراکم باید مورد توجه قرارگیرد. درختانی بلند با تاج انبوه چون درخت لاله که تا 30 مترارتفاع می رسند به ظاهر بادشکن خوبی به نظرمیرسند ، امابه علت ریشه های نسبتاً سطحی و چوب ضعیف آن در برابر بادهای شدید ریشه کن شده و یا میشکنند ، درحالیکه درخت عنبرسایل Liquidambar styraciflua دربرابر چنین بادهایی محکم ایستادگی میکند . درخت بلند باز و مقاومت بسیارخوبی دربرابرچنین بادهای شدید دارد درحالیکه اغلب صنوبرها درمقابل بادهای شدید بسیارضعیفند. بسیاری ازدرختان توت برای این منظور مناسبند. 5- ایجاد دیواره سبز کشت ردیفی انبوه به اصطلاح «پرده ای» ازدرختان و هرس آنها به روشهای فرانسوی ، هلندی میتوان پردهای سبز با ارتفاع بلند بوجود آورد. این روش برای درختان ممرز در اروپا بسیارمتداول است .  ضمناً درختانی چون نمدار ، چنار Ginkyo biloba fastigiana، افرا ، راش ، سرخدار و بعضی گونه های اکالیپتوس مانندE.rudis  Celtis australis  برای این منظور بسیارمناسبند .نمونه های زیبا از دیوارسبز را میتوان درپاریس ،کاخ ورسای مشاهده کرد. 6- نمایش گزاردن اندام درختان تعداد درختان بوسیله شکل ، رنگ اندام ها یا عطرگلهایشان مشهورند ، بعنوان مثال گونه های زیر بارنگ آمیزی پاییزه برگها بسیارتماشایی هستند : رنگ زرد                 Populus tremuloides رنگ زرد                Ginkyo biloba رنگ قرمز                       Liquidambar styraciflua رنگ سرخ تا قرمز             Acer hyrcanum رنگ سرخ                       Qurcus rubra رنگ سرخ               Acer rubrum رنگ سرخ تا قرمزآمیخته به سبز                  Parrotia persica بسیاری ازدرختچه ها دارای میوه های رنگی میباشند . شکل میوه بعضی درختان جالب توجه است مانند درخت فلوس از مناطق گرمسیری که بصورت گلدانی درمناطق سرد و معتدل میتوان به نمایش گذارد. پوست درختان Betula, Cornus florida, phellodendron amurense, cladrastis lutea, Salix carmanica, parrotia persica  بسیارجالب است گاهی به منظور نمایش رنگ وشکل پوست بعضی ازگونه های اکالیپتوس نیزکاشته می شود. 7-جذب گرد و غبار هوا درختان به سبب پراکندگی شاخ وبرگ خودبرتمام سطوح ، همچون یک گردگیر بزرگ عمل میکنند . طی بررسیهای بعمل آمده یک هکتار فضای سبزکه حدوداً 200 اصله درخت درآن کاشته شده باشد تا 68 تن گرد وغبارهوا را درهر بارندگی درخود جذب نموده است، که این درحالیست که جذب این حجم ازآلودگی های محیط هزینه بسیاربالایی را شامل می شود ، درصورتی که درختان و بطورکلی فضای سبز وجود نداشته باشد. اسامی گونه های مقاوم وخوب درختان در برابرآلودگی هوا عبارتند از : درخت عرعر                       Ailan thus allissina درخت ابریشم          Albizzia a yulibrissin درخت داغداغان                         Celis avstrulis درخت ژینگو                                        Cingo درخت مگنولیای سفید       Magnolia grandifrova درخت توت                                   Morus  alba 8- تولید اکسیژن هوا نقش اساسی را درفرایند تنفسی و سوخت وساز درانسانها بعهده دارد. درمحیط های شهری که کمبود اکسیژن بسیار مشهود است مقدار زیادی ازآن درطبیعت ازطریق فضای سبز تولید میگردد. کمبوداکسیژن عمدتاً ازطریق تنفس انسانها ، کارکرد موتورهای احتراقی اتومبیلها وصنعت و ... ایجادمیگردد. براساس مطالعات بعمل آمده تنها  چمنی کوتاه نشده ( باارتفاع بالایی) میتواند به اندازه نیاز یک انسان دریک سال اکسیژن تولیدکند . عمده این اکسیژن از طریق فرآیند فتوسنتز تولید میگردد. 9- تولید نیتوسنید نیتوسنید دوایی است که ازبسیاری گیاهان ترشح میشود و برای بسیاری ازباکتریها وقارچ های تک سلولی و برخی حشرات ریز اثر کشندگی دارد. درعین حال این مواد برروی انسان اثرفرحبخشی دارد . ازجمله درختان که نیتوسنید زیادی تولید میکنند میتوان به گردو ، کاج ، فندق ، بلوط ، سروکوهی ، اکالپیتوس ، بید ، افرا ، زبان گنجشک و داغداغان اشاره نمود. فهرست پیشنهادی  برخی درختان و درختچه های مورد استفاده در طراحی فضای سبز پروژه میدان – شهر مرکزی  رشت  : نکته  اصلی بحث این نوشتار این است ؛ که مدیران این پروژه با اهمیت ، باید از طریق تشکیل یک تیم فراقسمتی متشکل از تمامی حوزه های تخصصی ، و با مطالعه نقش ها و وظایف گیاهان که در بالا بصورت خلاصه بدان اشاره گردید ، نسبت به انتخاب گونه های گیاهی مناسب به منظور ماندگار شدن و برند شدن این پروژه در سطح ملی ، اقدام نمایند . و در این راستا به منظور شفاف شدن و تصمیم سازی مناسب مدیران این پروژه ،  لیست تعدادی گونه پیشنهادی برای فضای سبز این قسمت از شهر ، در دو بخش درختچه ها و درختان ، ارایه میگردد.   الف) درختچه ها: اسپیره (گل عروس ) -  نام علمی ( Spirvaea spp ) گیاهی است ازخانواده Rosaceae  ، گل ها به رنگ سفید ، سرخ ابلق ، و دراوائل فروردین چمن کاری بزرگ یا تک بوته در فضاهای کوچک ویا حاشیه گاهی بصورت حاشیه نیز کاربرد دارد . ازدیاد این گیاه توسط تقسیم بوته ویا جداکردن پاجوش ها است. به ژاپنی -  نام علمی ( Chaenomeles yoponica ) این گیاها زخانواده Rosaceae بود و همانطورکه از نام گونه آن برمی آید بومی مناطق چین وژاپن  میباشد. گل های این گیاه به رنگهای سفید ، صورتی ، قرمز تند بوده ، گلها درانتهای اسفند ماه  و اوائل فروردین ماه قبل ظاهرمیشوند . این گیاه را می توان بصورت تک بوته یا بصورت توده ای درحاشیه خیابانها ، میادین ، اتوبان ها و ... کشت نمود . این درختچه را باگیاه یاس زرد بصورت تواما کشت میمایند. ( هماهنگی از نظرترکیب رنگ ،زرد ، قرمز) . این درختچه به راحتی توسط قلمه تکثیر میشود و به مکانی آفتابی و سایه آفتاب نیازمند است. یاس زرد -  نام علمی ( Forsithia interm ) درختچه ای است که گلهای آن در اواخر اسفندماه و اوائل فروردین ماه شکوفا شده و درتمامی شرایط خاکی رشد ونمو خوبی را ازخود بروزمیدهد. گیاهی آفتاب دوست است و بصورت خطی ویا  توده ای درحاشیه خیابانها ، بلوارها ، میادین و ... کشت میشوند (ترکیب با به ژاپنی) ازانواع مختلف یاس میتوان به مواردزیراشاره نمود: یاس زرد مجنون ، یاس خوشه ای ، یاس سفید ، یاس رازقی . توری – نام علمی ( Lagerstro emia indiea )  شاخه های آن بدون کرک و برگها به رنگ سبز متمایل به قهوه ای ، گلها به رنگ صورتی تند و ارغوانی است که درسراسرتابستان و اوائل پاییز ظاهرمیشوند. برگهای این گیاه درفصل خزان به رنگ سرخ درمی آیند. مکانی کاملا آفتابی و باز را دوست داشته و نسبت به سرماهای سخت زمستانی مقاومت زیادی ندارد. ازدیاد این گیاه توسط بذر و قلمه سرشاخه های نیمه خشبی انجام میگیرد. برگ بو -   نام علمی ( Laurs spp )  برگ های این گیاه بیضی شکل بوده ،گیاهی است همیشه سبز و معطر و به عنوان ادویه نیزکاربرد دارد. گلهای آن به رنگ سفید مایل به سبز ودرتزیینات گل آن مدنظرنمیباشد. درخاکهای نسبتاً خشک و اب وهوای کاملا آفتابی رشدونموخوبی خواهد داشت. ازدیاد آن توسط بذر، خوابانیدن شاخه ها و جداکردن پاجوش ها انجام می پذیرد.   ب) درخت ها: درختانی که برای این پروژه   پیشنهاد داده می شوند عبارتند از:

عنبرساعل

جوالدوز

سرونار

جینگو

در این پروژه  بدیل نیاز به ایجاد یک فضای سه بعدی در طراحی منظر  ، درختان باید با فاصله بیش از8 متر کاشته شوند و برای ایجاد منظر زیبا و ترکیب مناسب رنگ ، میبایست  درفاصله بین انها درخچه هایی که در بالا به آنها اشاره نمودیم ،  بصورت یک درمیان کاشت . در خاتمه با توجه به رویکردهای علمی که در حال حاضر در فضای مدیریتی شهرداری  رشت شاهد آن هستیم ، امید آن میرود شهرداری رشت توجه ویژه ای در نهادینه کردن  اصول علمی - خلاقانه  در طراحی فضای سبز این پروژه برند ساز و سایر طرحهای فضای سبز داشته باشند.   *کارشناس طراحی و اجرای فضای سبز