نگاه ایران: موضوع ساخت سد شفارود همچنان یکی از چالش های مهم فعالان حوزه محیط زیست به شمار می رود. پروژه ای که گفته می شود منجر به تخریب ٩٣ هکتار از جنگل های ارزشمند هیرکانی می شود و البته تبعات فراوان دیگری نیز در منطقه خواهد داشت. ایران در ٢٥ سال گذشته مقام سوم سدسازی در جهان را داشته است. کارشناسان می گویند این حجم از سدسازی یک و نیم برابر حجم رودخانه های کشور است. حالا جنگل های هیرکانی که بازماندگان دوران سوم زمین شناسی هستند، در معرض تهدید قرار گرفته اند. این جنگل ها جایی در غرب گیلان منطقه پونل رضوانشهر، روی رودخانه شفارود و در فاصله 2/5 کیلومتری شهرستان رضوانشهر و ۶۵ کیلومتری شهر رشت قرار دارند. اکنون سد شفارود بلندترین سد بتونی غلتکی ایران با ارتفاع ١٣٧متر در رضوانشهر در ٦ کیلومتری جنوب غربی شهرستان رضوانشهر و ٦٥ کیلومتری غرب شهر رشت، روی رودخانه شفارود درحال ساخت است. آنچه که مدیران آب منطقه ای گیلان عنوان می کنند از آب مخزن حاصل از ایجاد سد شفارود، ٨٣,٤درصد برای مصارف آب کشاورزی، ١٠.٢درصد آب صنعتی و ٦.٤درصد آب شرب استفاده می شود. سیف الله آقابیگی، مدیرعامل آب منطقه ای گیلان در این خصوص می گوید: یکی از منابع آب موجود در غرب استان رودخانه شفارود با آورد متوسط ١٧٤ میلیون مترمکعب در سال است و از آنجایی که یکی از دغدغه های همیشگی در استان جلوگیری از ورود آب شیرین رودخانه ها به دریا و لزوم مدیریت آن بوده، در کنار تامین آب شرب سالم و مطمئن برای ساکنان منطقه، ساخت سازه های مدیریتی منابع آب همچون سد مخزنی شفارود، ضروری و حیاتی به نظر می رسد. او با تاکید بر لزوم محافظت و نگهداری از گنجینه های طبیعی و جنگل های هیرکانی آورده است:  ٩٣ هکتار از جنگل های هیرکانی با هماهنگی و در عرصه های مورد تایید منابع طبیعی استان بیست و چهارم اسفندماه سال ١٣٩٢ قطع درخت شده که در ازای آن و براساس طرح احیایی حوزه ٩ شفارود (مطالعات طرح تلفیقی جنگلکاری شفارود) با هماهنگی اداره کل منابع طبیعی استان، به ازای هر درخت، پنج و سه دهم برابر یعنی مساحتی حدود ٥٠٠ هکتار برای احیا و جایگزینی جنگل های محدوده سد شفارود برنامه ریزی شده است. آقابیگی می گوید:  این موضوع تمام و کمال به عهده وزارت نیرو و ذیل آن شرکت مادر تخصصی مدیریت منابع آب ایران و در استان شرکت آب منطقه ای گیلان است و بر مبنای بررسی های علمی صورت گرفته، بهترین واکنش در مناسب ترین زمان، اجرا و توسعه طرح ها و پروژه های آبی با توجه به الزامات زیست محیطی است. اجرای سد بدون تاییدیه محیط زیست با این حال کارشناسان و فعالان محیط زیست نسبت به اجرای این پروژه که از دید آنان مخاطرات زیست محیطی به دنبال دارد، گله مندند. مدیرعامل موسسه سبزکاران بالان در این خصوص می گوید: متاسفانه پیمانکار سد شفارود پروژه ای را پیش می برد و کارگاه خود را در آن جا تجهیز می کند. ساخت وساز اولیه هم در آن جا انجام شده و همین فعالیت یک سری هجمه ها را برای محیط زیست به دنبال دارد. «نسیم طواف زاده» بیان می کند:  به هرحال هزینه ساخت این سد و تونل های آن اختصاص یافته و این نشان می دهد که توافقی صورت گرفته است. باید دید این تفاهم از کجا آمده و در این میان محیط زیست کجا بوده است. اگر تاییدیه نداشته اند چطور تونل ساخته اند؟ محیط زیست می گوید جنگل تراشی ها مربوط به ٧ تا ٨ سال قبل است اما شواهد نشان می دهد که به تازگی انجام گرفته است. او می افزاید: با تلاش ها و پیگیری های وزارت نیرو و مقامات استان، عملیات اجرایی ساخت بدنه سد مخزنی شفارود با استفاده از تسهیلات بین المللی فاینانس خارجی از نیمه دوم سال ١٣٩٢ درحالی آغاز شده که این سد تاکنون گزارش ارزیابی اثرات محیط زیستی مصوب ندارد. ضمن این که نکته هایی در باره پیمانکاران این طرح مطرح شده است. براساس قانون انجام مطالعات ارزیابی اثرات محیط زیستی سدها با تصویب الگوی ارزیابی اثرات محیط زیستی توسط کمیته توسعه پایدار در سال ١٣٧٦ عملا آغاز شده ولی تاکنون این گزارش ها با کیفیت های متفاوتی تهیه شده و عموما از جامعیت لازم برخوردار نیستند. مهاجرت ۴۵٠ خانوار و تخلیه شدن ٣ روستا این کارشناس ارشد مدیریت، برنامه ریزی و آموزش محیط زیست می افزاید:  با گذشت ٢ سال همچنان وضع این سد به صورت معما و نامعلوم است، از سویی وزارت نیرو می گوید کار باید آغاز شود و از سوی دیگر بسیاری ناهنجاری ها پاسخ نیافته اند. گفته می شود که ساخت این سد برای تامین آب مطمئن برای بخش های کشاورزی، شرب، صنعت و محیط زیست است. اما در هر یک از بخش های فوق با پرسش های فراوان مواجه است؛ این که چه مقدار کشاورزی در منطقه موجود است؟ چون در طول ٥ سال گذشته بسیاری از شالیزارهای منطقه به باغ کیوی تغییر کاربری داده و نیاز آبی کیوی با برنج متفاوت است. طواف زاده بیان می کند: از سوی دیگر در سند چشم انداز تامین آب شرب تالش، پره سر و رضوانشهر تا بالای سال ١٤٠٤ به این سد به عنوان منبع تامین آب پرداخته نشده است. چون چاه های حاشیه رودخانه کرگانرود (توافقنامه شماره ٤٠٢٠١٧١٩) برای این منظور معرفی شده است. نکته بسیار جالب این است که در افق ١٤٠٤ برآورد آب شرب مورد نیاز از سوی پیمانکار ٧,٥ میلیون مترمکعب است. درحالی که گزارش شرکت آب و فاضلاب ٢.٧ میلیون مترمکعب را اعلام می کند. او می افزاید: براساس اعلام وزارت نیرو میزان کشاورزی کنونی ٦٩٠٠ هکتار است در صورتی که سد ساخته نشود به ٣٢٥١ هکتار کاهش می یابد (که به روشنی مشخص نیست این عدد از کجا آمده است) و پس از ساخت سد به میزان ١٠٨٣٠ هکتار خواهد رسید، آیا این میزان اگر هم درست باشد خارج از توان اکولوژیکی منطقه نیست؟ کارشناس ارشد مدیریت اکوسیستمی، اضافه می کند:  ساخت این سد منجر به آواره شدن بیش از ۴۵٠ خانوار خواهد شد. ٣ روستا با نام های شالم، دوران و سرک باید تخلیه شوند. هم اکنون نیمی از ساکنان روستای شالم خانه هایشان را تخلیه کرده اند اما باقی روستاییان حاضر به تخلیه منطقه نیستند. حتی برخی از آنها درقبال فشارهایی که بعضا برای تخلیه خانه هایشان به آنها وارد می شود، اما بازهم ماندن در خانه را ترجیح می دهند. این درحالی است که ما تجربه ناموفق و فاجعه آمیز طرح خروج دام از جنگل را نیز در این منطقه داشته ایم. تالاب انزلی نیز دریاچه ارومیه می شود او می افزاید: درمورد سد شفارود ایرادهای فنی دیگری هم وجود دارد. دیواره های دوطرف سد دارای شیبی بسیارتند است (۷۰ تا ۹۰ درجه)، با قطع درختان در این عرصه، ریزش شدیدی رخ خواهد داد که حجم آن به میلیون ها تن خواهد رسید و ناگزیر باید آن را تخلیه کرد و معلوم نیست آیا اصلا چنان کاری امکان پذیر هست یا خیر؟ در صورتی که امکان پذیر هم باشد آن حجم عظیم گل ولای و سنگ را باید به کجا انتقال داد؟ نسیم طواف زاده بیان می کند: همچنین وجود گسل های فعال در منطقه شفارود و قرار گرفتن محور سد شفارود در محدوده بین دو گسل آستارا و گسل شالم، محور سد دارای خردشدگی شدیدی به ویژه در دامنه چپ خود است. به نحوی که خطر لغزش زمین به داخل دریاچه سد را ایجاد کرده است. ساخت سد شفارود می تواند در آینده نزدیک عواقب جبران ناپذیری داشته باشد. خالی شدن سفره های آب شیرین زیرزمینی و کاهش دبی آب چشمه های بالادست نیز از دستاوردهای این پروژه است. نسیم طواف زاده اضافه می کند: علاوه برآن تاوان از بین رفتن هکتار ها جنگل انبوه پهن برگ را آیا می توان داد؟ تعیین تکلیف سدشفارود به جلسه هیات دولت موکول شده اما منطقه نشان از تخریب قسمت دیگری از جنگل های شفارود قبل از تعیین تکلیف دولت دارد. تخریبی که مدیرکل سازمان محیط زیست گیلان، مدیرکل آب منطقه ای استان و مدیرکل منابع طبیعی نسبت به آن اظهار بی اطلاعی می کنند. در این راستا شاید جالب است که توجه کنیم که تونل دسترسی که به صورت موقت با شروع عملیات مخزن ساخت به جای جاده فعلی پیشرفتی ٨٠درصد داشته که خود نشان دهنده عزم دولت و مسولان استانی برای اجرای این پروژه است. اجرای این سد مورد تایید ما نیست پروژه توسعه منابع آب منطقه شفارود در استان گیلان شامل ساخت سد مخزنی شفارود، سد انحرافی دیناچال و سیستم انتقال آب به شبکه و نیروگاه تولید انرژی به منظور ذخیره سازی، تنظیم و توزیع آب رودخانه شفارود، جهت تامین نیازهای آبی اراضی تحت کشت موجود و همچنین افزایش سطح زیر کشت با بهره برداری توام از آب سایر رودخانه های موجود در منطقه طرح صورت می گیرد. بخشی از جاده پونل به خلخال (حدود ١١ کیلومتر) در اثر اجرای این طرح در مخزن سد غرق خواهد شد و برای احداث جاده جایگزین که هنوز تعیین مسیر آن مورد توافق قرار نگرفته است، ده ها هکتار دیگر از جنگل های دره شفارود مورد تخریب و عملیات جاده سازی قرار خواهد گرفت. در این رابطه «هادی کیادلیری»، رئیس انجمن جنگلبانی کشور می گوید: ما کشور کم آبی هستیم و در منطقه گرم و خشک قرار داریم. در سال های آتی با هوای گرم تر هم مواجه خواهیم شد و درواقع یک دوره ٣٠ ساله خشکسالی را خواهیم داشت. وقتی حجم قابل توجهی از آب را در جایی پشت سد نگه می داریم و سطح تبخیر را افزایش می دهیم، مسلما موجب تغییرات آب و هوایی می شویم. در حالیکه قبلا برای جبران کم آبی طرح هایی مثل آبخیزداری و آبخوان داری بوده و هنوز هم هست. وقتی چنین تجربه ای وجود دارد چرا ما باید با هزینه بیشتر سراغ چنین طرح هایی برویم؟ کیادلیری می افزاید: اجرای این سد مورد تایید ما نیست. زیرا ساخت آن برای کشاورز و انرژی برق آبی توجیه ندارد. چون سد را برای ٥٠-٤٠ سال آینده برنامه ریزی کرده اند و تا آن زمان کشاورزی چندانی نخواهیم داشت که برای آن نیاز به چنین پروژه ای باشد. او می افزاید: مشکل فعلی ما کمبود آب نیست، بلکه الگوی مصرف آب است. درحال حاضر با توجه به خشکسالی توسعه کشاورزی در کشور معنا ندارد. چون در اجرای این پروژه ١٨٥ هکتار از جنگل های هیرکانی تخریب می شود، جبران آن ممکن نیست. زیرا برای هر یک هکتار آن باید ٢٠٠ هکتار جنگلکاری کرد. زیرا ما فقط نه جنگل بلکه یک زیستگاه را داریم از بین می بریم. بنابراین ساخت این سد از نظر اکولوژیکی و فنیتوجیه ندارد. اگر تاییدیه ندارد، محیط زیست قاطعانه جلوی آن بایستد رئیس انجمن جنگلبانی کشور اضافه می کند:  در این کشور شاید به سد نیاز داشته باشیم. اما آن هم باید ارزیابی شود و باید دید با چه ویژگی هایی ارزیابی می شود. یک وقت مثل دریاچه ارومیه نشود و بدون تایید منابع طبیعی و محیط زیست کار انجام شود و بعدها فاجعه و بحران آن دامن همه را بگیرد. اگر واقعا آن طرح توجیه و تاییدیه محیط زیست ندارد، محیط زیست قاطعانه جلوی اجرای آن بایستد و جواب قاطعی درباره سد شفارود بدهد. باید محیط زیست محکم تر بایستد و به نظرم حتی خود منابع طبیعی هم ضعیف عمل کرده است. کیادلیری تاکید می کند: وقتی معاون منابع طبیعی در امور جنگل ها می گوید جنگل های هیرکانی ارزشی ندارد، گویی اجرای آن را پذیرفته و تاییدش کرده است. تمام کارشناسان جنگل می گویند ارزش جنگل های شمال به قدمت و کهنسالی اش است و محل زندگی حیات وحش بسیاری است. حداقل ٤٠ گونه پرنده در آن جنگل ها زندگی می کنند. یا همینطور مطالعات نشان می دهد درون درختان آن حشراتی زندگی می کنند که قدمت باستانی دارند. بنابراین چطور می شود ارزشگذاری کرد یا ادعا داشت با جنگلی جدید می توان آن را جبران کرد؟ البته اگر منظور دوستان از جنگلکاری فقط چوب است، شاید حرفشان درست باشد. اما اینجا فقط مسأله چوب و درختکاری نیست، بلکه زیستگاه جنگلی است. رئیس انجمن جنگلبانی ایران اضافه می کند: هر هکتار جنگل ٢ هزار متر مکعب آب را جمع می کند و نگه می دارد. ضمن اینکه در این وضعیت به اندازه کافی تبخیر وجود دارد و در بسترهای پایین دست و سفره های زیرزمینی تاثیرگذار است. بنابراین توجیه قانع کننده ای نیست که سد ساخته شود. زیرا هنوز هم کشاورزی در ایران سنتی است و بهتر است به جای خرج میلیاردی برای ساخت سد شفارود، الگوی مصرف تغییر داده شود. زیرا ٧٥ درصد از آب کشاورزی در ایران هدر می رود. ماده ٤٦ در رابطه با آلودگی آب است نه تامین آب شرب اما «حمید جلالوندی» مدیرکل دفتر ارزیابی های زیست محیطی سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به این که پیشنهاد این سازمان در زمینه ساخت سد شفارود تنها برای تامین آب شرب بوده، گفته است، ما نمی توانیم با احداث سد برای آب شرب مخالفت کنیم، زیرا براساس ماده ۴۶ قانون توزیع عادلانه آب و تامین آب با وزارت نیرو است و زمانی که بگویند تنها راه برای تامین آب، ساخت سد است، ما نمی توانیم مخالفت کنیم. بنابراین مجبور بودیم که با تامین شرب موافقت کنیم. در رابطه با ماده قانونی که حمید جلالوندی از آن سخن می گوید و همچنین وضع آب شرب شهرستان های رضوانشهر و پره سر با کارشناس حوزه آب گفت وگو کردیم. «بهزاد شریفی» که مدیرسابق آب و فاضلاب شهری شهرستان های رضوانشهر و پره سر بوده است، در پاسخ به این سوال که آیا در این شهرستان ها کمبود آب شرب برای سال های آتی وجود خواهد داشت می گوید: طبق ماده ٤٦ قانون توزیع عادلانه آب، در مورد آلوده کردن آب است. طبق این قانون مسئولیت پیگیری آلودگی آب به محیط زیست محول می شود و این سازمان پس از کسب نظر از مقامات ذیربط، موظف است کلیه ضوابط مربوط به آیین نامه جلوگیری از آب را تهیه و تسلیم هیات وزیران کند و تصمیم هیات وزیران قابل اجراست. بنابراین، این ماده قانونی ارتباطی با آب شرب ندارد و مربوط به آلودگی آب است. این کارشناس حوزه آب بیان می کند: با توجه به اقلیم این شهرستان ها و کشاورزی که در آن مناطق وجود دارد، ما در سال های اخیر هم خشکسالی حادی را در این زمین ها نداشته ایم. اگر هم بحث استفاده آب برای صنعت است، کارخانه چوکا در زمان پیک تولید هم با کمبود آب مواجه نبود. چه برسد الان که در شرف تعطیلی قرار دارد و دستگاه های موجود این کارخانه از قید انتفاع خارج شده اند و اگر هم بخواهد این صنعت دوباره مجددا آغاز به کار کند، مشکلی از بابت تامین آب نخواهد داشت. شریفی بیان می کند: مسئولان آب شرب را بهانه ای قرار دادند تا محیط زیست را قربانی سد شفارود کنند. سد شفارود در زمان نهضت سدسازی کشور، آغاز شد و در این ایام بسیاری از سد ها در کشور ساخته و به بهره برداری رسید. نمونه اش را می توان در ساخت سدهایی دید که روی رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه ساخته شد. درحالی که در سال های اخیر دنیا به سمت سدسازی نمی رود و همه جنبه های اجرای یک پروژه به دقت لحاظ می شود. رضوانشهر و پره سر تا سال ١٤٢٥ به آب نیاز ندارند مدیرسابق آب و فاضلاب شهری شهرستان های رضوانشهر و پره سر اضافه می کند: متاسفانه برخی از مشاوران محترم طرف قرارداد با دستگاه های اجرایی به گونه ای طرح توجیهی اقتصادی و زیست محیطی را تنظیم می کنند که برای خود منبع درآمدی در حین ساخت یک پروژه عظیم به طور ثابت داشته باشند. به نظر می رسد، اگر برای چنین پروژه هایی مهندسی مجددی صورت بگیرد و مشاوران خارجی بی طرف طرح را پایش کنند، آنوقت بسیاری از این پروژه ها یا تعطیل می شوند یا تغییرات اساسی در آن لحاظ می شود. او در مورد وضع آب شرب شهرستان های رضوانشهر و پره سر هم می گوید: بخشی از بهانه و تاکید مسئولان برای ساخت سد شفارود درخصوص تامین آب شرب است. به طوری که معاون سازمان محیط زیست هدف از اجرای آن را آب شرب اعلام می کند. حال سوال اینجاست که اگر بحث تامین آب شرب شهرهای رضوانشهر و پره سر مطرح بود، چرا از شرکت آب و فاضلاب که تامین کننده آب این ٢ شهر است، نظری پرسیده نشد یا در جلسات تصمیم گیری حضور نداشت تا اطلاعاتی واقعی بدهد؟ واضح است، در جلساتی که برای اجرای سد شفارود برگزار شده بهره بردار تامین آب حضور نداشته است و گزارش توجیهی که از طرف شرکت آب منطقه ای ارایه شده، از پایه درست ارایه نشده است. بهزاد شریفی درخصوص وضع آب شرب این ٢شهرستان به می گوید: شهر رضوانشهر دارای حدود ١٠٠ کیلومتر شبکه توزیع و تولید آب بوده دارای یک مخزن هزار مترمکعبی زمینی و یک مخزن ٢٥٠ مترمکعبی هوایی با تعداد ٥ هزارو ٦٠٠ مشترک آب که با آحاد آن (آپارتمان های چند طبقه که یک کنتور مشترک دارند) به ٩ هزار می رسد. از این ٥ هزار و ٦٠٠ مشترک، ١٤٠٠ مشترک تجاری، یکهزار مشترک اداری و ٤١٠٠ مشترک مسکونی است. او ادامه داد: در شهرستان رضوانشهر حداکثر تولید آب ٩٧ لیتر بر ثانیه است. درحالی که نیاز فعلی آن شهر ٦٥ لیتر بر ثانیه است، هم اکنون یکی از چاه های آب این شهرستان به دلیل تولید مازاد، به عنوان رزرو از مدار خارج شده است. به طور متوسط هر سال در شهر رضوانشهر ٣٠٠ اشتراک به آن شهر اضافه می شود. شریفی ادامه می دهد: در شهر پره سر هم حدود ١٠ لیتر بر ثانیه اضافه تولید آب وجود دارد. بنابراین با توجه به این که این ٢ شهر به لحاظ کیفیت و دستیابی به آب بهترین وضع را دارند، کمبود آب شرب در این ٣ شهرستان بی معناست. این کارشناس حوزه آب ادامه می دهد: مسئولانی که اعلام می کنند، تنها راه تامین آب شرب شهرهای رضوانشهر و پره سر سد شفارود است، چرا شرکت آب منطقه ای به طرح میان مدت آبرسانی غرب دور گیلان که افق طرح تا سال ١٤٢٥ شمسی و توسط شرکت پاس پیاب دیده شده، مراجعه نمی کند؟ در این طرح برای شهر رضوانشهر ساخت مخزن ٥ هزار مترمکعبی و همچنین ایجاد ٢ حلقه چاه را دیدند و برای پره سر هم (تا سال ١٤٢٥شمسی) مخزن ٣ هزار مترمکعبی و یک حلقه چاه را در نظر گرفته اند. این طرح برای تمامی شهرهای غرب دور گیلان مصوب است. بنابراین تامین آب شرب این شهرستان ها از سد شفارود یک بحث انحرافی است و خارج از مباحث فنی است. برای شهرهای غرب نزدیک (شامل صومعه سرا، فومن، شفت) نیز چنین طرح هایی دارند. بهزاد شریفی تاکید می کند:  سوال جالب تر اینجاست که فرض بر این که سد شفارود ساخته شود و بخواهیم از آب آن برای آب شرب دو شهر استفاده کنیم. آیا می توان قبل از این که این آب را تصفیه کرد به دست مشترکان رساند؟ جواب خیر است. بنابراین حتما باید حد فاصل آب سد شفارود تصفیه خانه آب ساخت. او در پاسخ به این سوال که آیا نمی توان برای سال های دور و بدون این سد، آب را از رودخانه شفارود به تصفیه خانه آتی انتقال داد؟ می گوید:  بله، با ساخت یک حوضچه آرامش می توان این کار را انجام داد.